Tuesday, June 17, 2025

Buannelah ngei aw.

 

Buannel ram dai lung dumtu

Mizopa lunglengin khawchhak lam a hawi an tih thin ang ngeiin, Chawngtinleri’n ramsa a siamna hmun, ramsa chi tin tual lenna hmun Buannel hian Mizopa lungril a luah thuk hle. La hmu loten hmuh an chak a, kal tawhten kal nawn leh an chak thin. Chu Buannel ngei mai chu ka han fanpui teh ang che, i chhiar zawha danglamna eng emaw tal i nei lo emaw, i chhiar chhuak peih lo emaw a nih chuan Mizo i nih leh nih loh i inngaihtuah nawn dawn nia ( :D )

November - March/April hi Buannel tlawh hun tha a ni a, November/December-ah hian boruak a thiang nuam a, a vawt em em lo va, zin vah nan chuan a nuam ber mai awm e. Buannel Welfare an awm a; tin, Hualngo Ram Tourism Department an awm bawk a, anni hi biak pawh a tha viau, a tul angin ruahmana an siampui thei a ni. November/December thlaah hian boruak a thiang nuam a, khaw hmuh a thui/zau a, a lum lo va, a vawt lem lo bawk. March thlaah hian pangpar hmingthang bingbi par leh chhawkhlei an vul a, a mawi hle; phul a ro va, romei a tam a, khaw hmuh a thu/zau lo deuh thung.

BUANNEL CHANCHIN TAWI ka han sawi hmasa ang e. Buannel kan tih mai tak hi Mizote chuan Lennu/Lenpa an ti thin. A inzawm deuh rengin pahnih a awm a, a zau zawk hi Lennu an ti. Lentlang dawt chiah tlang dunga awm a nih vang pawh a ni ang e. Tedim lam chuan Buannel an ti ve thung a, ‘buan’ tih chu ‘diak’ tihna a ni a, ‘nel’ tih chu ‘lei’ sawina a ni. Buan+nel tih chu ‘lei diak’ tihna a ni mai awm e. ‘Nel tlang’ kan tih pawh ‘lei tlang’ tihna mai a nih hi. Lentlang chin hi Mizote rama ngaih thin a ni a, Tedim-ho nen Buannel hmunah hian inremna siamin, Tedim-hovin helai hmun an sawi dan ‘Buannel’ tih pawh chu chhawm a ni zui ta niin an sawi.

ZOKHAWTHAR atang hian tan tawp mai teh ang. Buannela kal tur hian ni khat nileng hun inpek a that ber avangin Zokhawthara riah hi tih makmawhah ka ngai. Zokhawtharah hian Tourist lodge nuam zet an nei a, double room fai tha tak, inthiarna nuam tak an nei bawk; mahse, chaw ei an siam thei lo va hotel-ah ei a ngai thung. Homestay a awm ve nawk bawk a, tourist lodge ai chuan a man a to hret thung. I thlenna te hian i kalna atana pawimawh biak tur leh i mamawh tlangpui chu an hrilh thei vek ang che. Zokhawthar atang hian zingkara chhuah a thlanawm ber. Tiau lui kanna lei bul lawkah hian Police Station a awm a, inhriattir ve hrim hrim a tha e. Tiau lei hi hawn phalna order a awm loh avangin mihringin an zawh theih tur chauha hawn a ni a, tlai dar 6-ah an khar thin. Tiau lei bulah hian pawisa thlengtu an lo awm nual ang a, i mamawh tawka i rin thleng la a sual lo vang. Buannel i tlawhna tur chinah hian India pawisa hmang thei tho mah la, Burma pawisa i hmanin i hlawk zawk dawn a ni. I hman ban a awm chuan India pawisa vekin an thleng letsak leh mai ang che.

KHAWMAWI hi Tiau lui i kana Burma ram i dai chiaha khaw hmasa ber, Tiau lui kama awm a ni a, Tiau lei i zawh chhuahin i thleng nghal. Zing thingpui hi Khawmawiah hian in zawk la, ei in tur pawh a tam zawk awm e. Mahse, ram dang (foreign) a nih tawh avangin thil man erawh a sang far thung. India rama mineral water Rs 20/- man kha Burma-ah chua  Rs 40/- man a ni tawh dawn. Mahse, a pawi lo, zin (tourist) i nih kha, i pawisa thlauh chang an tam alawm. Tiau lei i kan chiaha thil danglam i hmuh tur chu, zingkar pawh ni se mahni hna theuh thawkin an lo bur ang a, an vei suau suau tawh ang a, dawr an lo hawng huai vek tawh ang. Chuta i rilrua awm hmasa ber chu, ‘an va taima em!’ tih a nih ve ka ring.

BUANNELa kal tur hian i motor i keng thei a, Buannel kalte tana motor park-na tur thlengin Maruti 800 pawh a kal thei. Mahse, Tiau lei (leihlawn/leilawn a ni lo) hi an la hawn loh avangin Tiau lui i dai kai a ngai thung. Motor leh two wheeler (125 an tih mai) hman tur a awm a, motor hi chu biak lawk sa a tha zawk ang. Khawmawi - Buannel - Khawmawi hi motor hman man a to hle, India pawisaa Rs 12000/- tal chu a ngai, to tak a ni. Mahse, eng nge mawle, i zin khawthawng alawm le. India ram chhungah pawh foreigner tan chuan hmun tlawh man a to bik zel hi.

TUKTHUAN ngaihtuah a ngai. Zingkara chhuak tur i nih avangin Hmunluaha chaw ei siamtir mai kha a finthlak ber ang. Chumi tur chuan Hualngo Ram Tourism lam kha bia la, an ngaihtuahsak thei ang che. Nangmahni motor-a in kal a, ei tur in pai duh emaw, in siam chawp duh a nih chuan in thu thu ni se. Hmunluahah hian hotel a awm lo va, siam chawptir a ngai a, chaw ei man chu a to ve leh far bawk. Zo ar lian lem lo an lo talh chuan ar man kha Rs 1000/-ah a intan phawt ang a, a bak chawhmeh chu an chhut belh ang. Mi pakhat tan Rs 350/- vel turah ngai la a sual tam lo vang.

KHAWMAWI - HMUNLUAH hi mel 9 leh a chanve (15.6 kms) vel niin an sawi a, darkar 1 vel tlan a ni thung. Kawng hi metal a ni lo va, kawng hmun thuma thena hmun hnih vel hi boulder phah a ni; a khu viau. Chho kal a nih avangin, kawng a lo tha lem lo nen tlan chhung hi a rei deuh a ni. Khawmawi atang hian khaw pahnih Lianhna leh Chawhte i pal tlang hnuah Buannel thlen hmaa khaw tawp ber Hmunluah khua, in 32 vel lek khua i thleng ang. Hmunluah khua atangin han hawi chho la, Lentlang dungpui a lo inzam zui mai ang a; kan pi leh puten Lentlang rawn lawn liama thlan an rawn tlak dan te, Lentlang chinah chuan Mizote ram luah chin a nih kumkhua thin dan te i ngaihtuah ang a, eng emaw ti zawng takin i lunglen a kai tho ngei ang. Lentlang leh Tiau inkarah hian Zo hnahthlak khua 50 chuang zet a awm a ni. Hmunluaha tukthuan in ei zawhah puar delh pahin an biak in tlang atang khan khua chuan la, ‘a va mawi em!/a va nuam em!’ i ti chul ngei ang.

HMUNLUAH - BUANNEL PARKING hi mel 5 (8 kms) vel niin an sawi a, kawng a that lem loh avangin 40 mins vel tlan a ni e. Motor park-na tur hmun rem tak a awm a, lung muanga motor dah theih a ni. Boruak pawh a lo danglam zar tawh ang a, a vawt thiang raih tawh ang.

PARKING - BUANNEL hi mel 1 leh a chanve (4 kms) vel niin an sawi. Heta tang hi chuan kea kal a ngai tawh dawn a, lentupui dik tak zing hnuaiah, tuk loh ramngaw dik tak, boruak vawt leh thiang thap hrak hnuaiah i kal tawh dawn a ni. Mizo i nih chuan i lung a awi hliah hliah ngei ang. Tuan leh manga ata tu han khawih danglam loh, thing samin a bawh hmul thuap thingkung upa tak takte chuan i mit a titlai dawn chiang a, hawina lam apiangah ‘hei pawh, hei pawh’ i ti hrim hrim. Chhuk chho deuh euh euh te a awm a, huphurh reng reng suh, i hah leh i chawl mai dawn alawm. Kawng chanve velah luite tui thianghlim, Zo tui thiang dik tak kha a lo luang her her ang a, i hmai te han phih dai la, a tui pawh i rin ai daiha a vawh kha. Thalai chak deuh tak chuan darkar khatah Buannel a thlen theih a, haw lamah chuan darkar chanveah motor dahna a thlen thlak leh theih. I kal rei zawng chu i thu thu a ni e.

BUANNEL chhung hi chu chipchiarin ka sawi tawh lo mai ang, nuam i tih dawn em avangin eng mah i hre leh tak tak chuang lo vang :D A chhunga hmun pawimawh hrang hrangte hi ka han tar lang thlai thlai zawk ang e. Tent kenga zan i riak dawn a nih chuan, Buannel tawntirh, chhura rual rual thing din khupnaah khan a nuam ber ang.

1. Zingvawnzawl/Zingvunzawl (Pawla kawtchhuah): Luh tan tirh maia tapchhak zawl tiat vela lei inchhun pawn kha Pawla dinna a ni  e an ti. “Di nei lo Pawla’n a sai an ti’ tia a sairawkherh/kherhpui lian tak mai nena a lo dinna kha.
2. I hma lama tlang pawng sang ber kha Hringlang tlang a ni.
3. Pawla kawt atanga i vei lam tlang sang ber lai kha Chawngtinleri puan vawnna tlang a ni.
4. Hringlang tlang bul chiaha mi kha Ral ven tlang a ni a. Ral vengin mihring a hmuh chuan, “Kan lu kan ban latu an lo kal e, insaseng ru’ tiin a rawn au a, Buannela ramsa tlate chu ngaw tlimpuiah an tlan lut vek thin an ti.
5. Adama thlan (hei chu a phuah chawp mah mah :D )
6. Chawngtinleri thlan
7. Chawngtinleri tui chawina
8. Chawngtinleri thi leh dar thurukna puk
9. Buannel chhunga luite luang kawi ngiai hi Chawngtinleri thai kawi an ti bawk.
10. Lunglohtui
11. Chawngtinleri thutna tlang. A rilru a hrehawm chang apianga a thut engthawlna hmun a ni. (a lo depress ve thin te pawh a ni mahna :D )
12. Mak ve deuh chu, Adama thlan an tih mai thlen dawna mual pawng tea thil awm reng reng hi dah sawnin a hnuah a awmna ngaiah a lo awm leh thin an ti. Hei hi chu min hruaituin amah ngeiin a fiah tawh thu a sawi ve tlat. Lung awm khawm chu hmun hrang hrangah an dah darh a, a hnu thla hnihnaa an kal lehin a hmaa a awm dan ang chiahin a lo awm leh e a ti.

I TIH MIAH LOH TURTE:

1. Bawlhhlawh paih suh, i mei chhem pawh leiin vur hlum leh vek rawh (Bawlhhlawh paih darh ka hmu teuh, a pawi tak zet a ni. Mizote thanmawh bawk a ni e.)

2. Kraws phun ve suh, an lo phun teuh a nih chu. A phuntute zah hle lo ila chuan ka paih vek ang. Kraws hi phun tur ni lovin put tur zawk a ni e. Hmun hlu kan tihmelhem zawk a ni tih hriat a tha. Eng kohhranho emawin Buannel an tlawh hriat rengna lung an lo phun a nih chu, hahthlakin. Mi 23 an kal thu te an lo ziak a, ka paih chak hle. A tul lo tak zet. Kan ram tlang hmun mawi leh nuama kraws phun zel mai hi kan thiam tawk a la nih chhung chuan kan phak tawk a la hniam hle tihna a ni. Kan uar tulh tulh lehnghal a, a manganthlak tak zet a ni.

3. Thingkungah thu ziak tha deuh tar suh, a tul lo; tu engah mah a thawk chuang lo. A tartuten thil tha an ti emaw an inti a, chu zawng chu a ni. Thingkung hi thil nung a ni a, perek hi a ngeih bik lova, tihnat kher a tul lo. Thu ziak tha deuh (Pathian thu pawh ni se) hian a leilung mawina (natural beauty) a tihmelhem hle a ni. Sim hmak chi.

4. Thingkung leh lungah i hming chhu suh, ‘ka la mawl zel e’ tihna a ni.

Tawp thut ang, a sei tawh em mai :D Zokhawtharah bawk khan riak leh la a nuam ang.

 

   

Sunday, March 30, 2025

Kangmei tichhuak lo tura inzirtirna

Thlasik hun kan hmang liam a, khua a lo ro chhoh hian kangmei laka fimkhur zual hun a in\an ve chiah bawk a ni. Hun dangah fimkhur a ngai lo tihna ni lovin, khua a \hal chhoh hian kangmei a chhuak awlsam bik a. Boruak a lo nuamin ram lama chet tlat pawh a lo nuam ve bawk a. Hetih hun lai tak hian kangmei a chhuak duh bik em em a ni tih kan hriat \heuh kha. Ram lama fimkhur a \ul ang bawkin in lamah pawh fimkhur a ngai em em a. Vawk chaw chhumna, ar in, bati chhit, electric wiring \ha tawk lo a\ang leh thil dang a\angin kangmei a chhuak fo \hin. Chuvangin, kangmei tichhuak lo tura kan fimkhur hmasak a pawimawh em em a ni. Kangmei/ram kang hian chhungkaw pakhat mai a tibuai lo va, khawtlang a tibuai \hin. Ram tikangtu chu ram leh khawtlang tan hmelma a ni tih i hre thar ang u. Chuvangin, chhung tin leh tlawmngai pawlte pawhin kangmei tichhuak lo tura kan inhrilh mawlh mawlh a \ul hle. Thingtlang leh khawpui dai, hmun tam takah vahchap a in pho char mek a; tin, ram hnuai pawh a ro \an hle. In lamah leh ram lama fimkhur hi a hun tak zet a, kangmei chhuah loh nana fimkhur hi tihluat a awm thei lo vang.

Mizoram hi 21,087 Sq. KM a zau niin, a zim hle chungin ram kang erawh a tam thin hle a; kum tinin kan ram chhunga hmun tam tak hian kangmei an tuarin chhiatna a thleng fo thin a ni. Ram kang mai bakah in kang te pawh a awm fo bawk. Chhiatna thleng fo thin hi a pawi tak zet a, mi tinin kangmei ven hi kan mawhphurhnaah ngai a, kan fimkhur chhoh deuh deuh a \ul tak zet a ni. Kangmei chhuak fo thin ngaihmawh a \ul em em chhan langsar ber chu ram kang leh kang dang atanga boruak chhia, khua tilumtu Green House Gases - Carbon Dioxide (CO2), Methane (CH4) leh Nitrogen Oxide (NO) te an insiam tam ta lutuk hi a ni. Tunlaia khawvelin a buaipui em em, khawvel lum chho telh telh (Global Warming)-ah heng boruak chhiate hian a \ha lo zawngin an thawh hlawk hle bawk. Chung chuan a nghawng chhuah thenkhat te chu:

 

1. A kum telin khua a lum tual tual.

2. Sik leh sa a mumal thei ta lo va, hun bi her dan a buai.

3. Leilung bawhtu thing/hnim leh nungcha chi hrang hrang (biodiversity)     a riral nasa.

4. Leilung a rovin tui hna a tlem ta tial tial. 

5. Lei min leh lei khi chat a tam phah.

 

Heng bakah hian, ram kang hian lei chungl^ng h^ng (Humus) insiam tur a tichhia. A chhan ber chu lei chungl^ng pan t>ah hian mita hmuh tham loh, hnahthel tla ei rala, lei h^ng siamtu (decomposer) an awm a, chungte chu mei sain a ur hlum diak thin avangin kangmei chhuahna hmunah chuan lei h^ng (Humus) a insiam leh thei mai \hin lo a ni.

 

Mizoram ang tlang ram hmun awihah chuan Humus (lei chungl^ng h^ng) 1cm leka chhah insiam tur pawhin hun a duh rei hle thin. Kangmei avanga lei h^ng siamtu (decomposer)-te an ral zel chuan kan ram leilung tuina a nep tial tialin leilung atanga thar chhuah a hlawk lo tial tial dawn a ni. Kangmei ven kawnga hma kan lak a \<l chhan tlangpui a point chauh talin han tar lang ta ila:

 

1. Boruak thianghlim hip tur kan hmuh zel theih nan 

2. Tuihna a lo pun theih nan thing leh mau te kangmei laka an him a pawimawh;

3. Kan ram leilungte chhiatna dang thleng thei laka an him theih nan, 

4. Kan nungchate an riral zel loh nan leh a la dam chhun ten min pem bosan zel loh nan; 

5. Zin mi (tourist) te hiptu- kan tlang ram leh a tuam mawitu ramngaw leh    nungcha te him theih nan.

 

Kangmei laka kan him theih nana hma lak dan tur \ha hi sawi ho dawn ta ila, thingpui h^ng dawm chunga Mizopa kan han titi tak tak chuan sawi tur kan ngah hlawm khawp ang. Kangmei hi a sawia sawia inven theih ni se Mizo chu kan him viau turah ka ngai. Mahse, Phungpuinu tuthlawh ang deuhvin tha thawh a \ul tlat avangin thu hi thiltihin a chhunzawm a ngai a ni. Chuvangin, kangmei ven nan heng hi I ngai pawimawh ang u hmiang.

 

1. Khawi ilo kan kalnaah kan mei zuk bung, meichher leh mei chhem te timit hmasa lo chuan kal san lo ila. 

2. Lo neituten vah bak ram tikang lo turin mei kawng \ha takin sial i la.

3. Kan chhungte theuh kangmei laka fimkhur turin zirtir ila.

4. Kangmei tichhuaktu ni lo vin, kang \helhtu nih tum zawk ila.

5. Mahni in leh a vel vawng fai rengin, kangmei tichhuak awlsam thei chi reng reng chu senghawi emaw, dah bo emaw ni se.

6. Mahni in \heuh electric wiring a felfai em tih check fo la, short circuit siam thei chi hmanrua reng reng hmang lo ila.

7. In chhungah sa kan rép avanga kangmei chhuak hi a tam, in chhungah ni lo, hmun him dangah tih ni se.

8. Mi henkhat chuan an vawk chaw chhumna in te sarép nan a an hman hin avangin, kangmei chhuakin an in a kang kai fo a, hei hi chín tam loh a him hle.

9. Kan gas thukte a khát tawkin check \hin ila, gas leak a awm leh awm loh en fiah \hin ni se.

10. Fimkhurna hi kangmei laka kan him theihna ber a ni tih hriain, fimkhurah lutuk a awm lo a ni tih I hre nawn fo ang u.

11. Kangmei a lo chhuak a nih chuan chí-ai mai lovin Fire & Emergency Services te i ko thuai hin ang u. Hna an thawh thuai theih nan hmun keng nachang kan hriat a \ul hle bawk.

 

The Mizoram (Prevention and control of Fire in the Village Ram) Rules, inkaihhruaina pawimawh tak, mi tinin kan zawm tur a siam a, chungte chu

1) Hnim leh perhte (under growths), thing buk hniam chi (shrubs), di (grasses, etc,) thing lian chi leh mau/ ruate hi tihliam a, tihlum a, buh leh thlai dang chin tlak lohna khawpa tikangfim a, lei hânna (fertility) tida thei zawngin tu man ramhnuai leh in atan neih tlak ramah eng mah a hal tur a ni lo va, chutiang ram bul hnaiah mei a chhemin mei nung a kalsan tur a ni hek lo.

2) Rule 5-in tih tur a tukte bawhchhiain tu man mihring nunna tiderthawngin, ro sum leh bungruate ch^n tihlauhthawnawm a, vantlang pawi sawi zawnga thil halin, mei chhemin, timit lovin a kalsan tur a ni lo.

3) Chhungkuain emaw, mi malin emaw, mahni ei relna hmun leh chenna in tikang a, \henawmte tana hlauhthawnawm khawpa mei tichhuak thei zawngin ei relna hmanrua - Gas, thingfak, meihawl, khawnvartui, thingther/ dapchher leh thil dangte duhdah takin a chelek tur a ni lo.

4) Mi tu pawhin khaw hnaivaiah hnim, thing ro, hnahchhawl, phul leh cha, thil dang eng pawh hal ral a duh chuan , hmun dang kang kai a, khua a man emaw, khaw \henawm tikang a, nunna leh bungruate meivapa an chan theihna tur pumpelh nan, a thil hal ral turte chu lian lo te tein a hal tur a ni. Thli tam laiin a hal hauh tur a ni lo.

Kumin 2025 January ni 7 a\anga ni 31 inkara Los Angeles a kangmei nasa tak chhuak te kha a va rapthlak em! Chenna in leh sumdawnna bakah office hrang hrang chhia ringawt pawh kha 18,189 zet a ni., mi 29 laiin an nunna hlu tak an chan a, mi 2,00,000 zetten an in leh lo an tlanchhiatsan bawk. He kangmei rapthlak tak, USA history-a a nasa berah hian thil kang chhia zawng zawng hlutna hi USD billion 20 zet niin an chhut a, acre 57,000 laia zau ram a kang chhia a ni. He kangmei rapthlak takah hian ka han tar lan tak bakah nungcha an kan hlum zat leh ecosystem a tihbuai dan phei chu chhut sen pawh a ni lo hial a ni. A nghawng hi a nasa em em mai a, boruak a tihchhiat dan leh boruak chhia nasa tak avanga hriselna a khawih pawi theih dan turte pawh chhut chhuah hleih theih a ni lo. Kangmei laka ram ropui USA pawh a tlawm duai duai mai a ni ber e.

Kan ramngaw, thing leh mau leh nungcha tinrêngte suattu ber kan rama kângmei chhuak țhîn tihtâwp hi siamtu Pathian laka kan bat a ni tih kan hriat tlân țheuh hi a pawimawh hle mai. Thing leh maute hi kan nunna hnar, boruak țha te, tui tlan tûrte leh ni tina kan khawsakna kawnga kan mamawh tinrêngte min petu an ni a, kan ramngawte tikâng lo tûra theihtâwp chhuaha hma la theuh turin kan inngên a ni. Cree Indian thufing pakhat chuan, “Kan thing neih kan kih zawh vek a, kan lui neihchhun kan hrai a, kan sangha awmchhun kan man hunah meuh chuan pawisa hi ei theih a ni lo tih kan hre chhuak tawh ang,” a tih hi a dik tak zet a, a dikzia kan tem chho mek bawk a ni. Khuarel zahngaihna hian tawp chin a nei fo. Kan ramsa, sava leh nungchate namen lovin kan suat a, thing leh mau tichereuvin ram kan tik^ng duai duai a, kan lui tui lah kan bawlhhlawh paih avangin a bawlhhlawh zual zel bawk. Kan leilung hi kan suasam a ni ringawt mai. Tui hna tlem zel te hi a manganthlak ta tak zet. Kum tina kohhran leh pawl hrang hrang \halai rual, a hlawp hlawpa insuk nana an hman, an insukna hmun Mat lui pawh insukna tham a ni ta lo. Eng kan ti zo ta nge ni le?

Ram kâng laka kan lo fihlîm zâwk nân Mizoram sawrkârin lo leh huan hâl hun tûr ruahmanna a siam țhîn a. He thupêk hi lo leh huan hâl tûr neite chuan zâwm țheuh ila, mei kawng pawh țha takin sial țheuh thei ila a duhawm hle mai. Ramngaw kan humhalha kan tikâng lo a nih chuan keimahni tân mai bâkah kan tu leh fate tân ram kan humhalh tihna a ni a. Ram tikângtu chuan hnam a timualphoin, ram hmêl a tibâl a, chuvâng chuan mi tinte i fimkhur tlâng ang u.

Bharatiya Nagarik Surakhsha Sanhita (BNSS) 2023, section 163 hmangin Lunglei DC chuan kangmei chungchanga mipuite zawm tur thu a rawn tichhuak a. Chutah chuan March ni 15, 2025 hmaa huan leh lo hal tur a nih thu te, mei kawng sial uluk tur leh ram tikang lo tura fimkhur tur te, kangmei tichhuak thei - meizial bung paih, mei chhem leh tuialhthei laka fim turtein vaukhanna thu, thla hnih chhung hman tur a inziak a ni. Hei hi kan ngaih pawimawh a \ul tak zet a ni.

Kângmei avânga mihring nunna hial chân tate, in leh lo, bungrua zawng zawng pawh chuh hman miah lova chân tate an awm țhîn, a pawi hle mai. Tam tak hi chu vânduaina tâwk ve hrim hrimte pawh an awm laiin, țhenkhat erawh hi chu fimkhur loh vângte pawh a tih theih ve âwm e. Chuvângin, mi tin kan fimkhur tlân hi kan himna pakhat a ni tih kan hriat a țha âwm e. Fimkhurah fimkhur luat a awm love.

           

 

 

 

 

Aia Upa Zahna

Hnam tinin nun dan mawi, chin dan tha, mahni hnam nunphung mila nunpui kan nei theuh a. Zo nu ze mawi tak pawh hi Pathianin kan hnam nun atana min pek, kan tihbo mai atan ni lovin kan nunpui atana min pek a ni. Kristian sakhua kan vawn hma pawh khan ‘nun dan tha,’ Pathian thu nena inmil thlap tam tak kan nei a ni. Kristian kan nih hnuah Bible hi kan nun hruaitu atana kan pawm avangin kan hnam nun leh kalphung hi Bible zirtirna nen kan en mil fo a tul a ni. Kan hnam nun ze mawi Pathian thu nena inmil thlap a awm nual a ni; entir nan, tlawmngaihna, aia upa zahna, rinawmna, thil neih in sem tlan dial dialna, chhiat ni that nia intanpui, ldt

Hmanlai Mizo nunah chuan aia upate zahna khan hmun a chang lian hle a. Eng pawh ti dawn se, upa zawkte thu an ngaichang a, an thu ang angin an awm mai thin. Upa zawkte kam khat ngai khawpa awm kha an hlau hle a, thil zahthlâk tâwpa ngaih a ni. An zahzia lantîr nan hnathawh leh kawng engkimah awltîr tumin an phe vat vat a, an rorelna hnuaiah an intulut pumhlum thin. Zo nun ze mawi kan sawi fo thinah hian a  hmun pawimawh leh a lailum chang rengtu chu ‘aia upate zahna’ a ni. Mizo nun mawi tak, aia upa zahna hi, tunlaia kan sawi ṭhin –hawihhawmna hi a ni satliah lo va; khawtlang inrelbawlna tihhlawhtlinna te, ram kalna leh hnathawhna hmun hrang hranga kalphung fel leh ṭha a thlen ṭhin a ni. Aia upate zahna khan khawtlanga nun hona leh inrelbawlna fel fai tak a neihtîr ṭhin.

Bawrhsap hlui Major AG McCall, ICS (1931-43) kha sakhaw mi leh mi ṭawng duh tak, Mizote pawh kawm nêlin hmelhriat pawh a ngah hle a. Mizo nun mawi tak mai kha hmu chiangin a ngai sâng thiam hle mai a, ‘Hetiang khawpa nun ṭha leh ropui, hetiang hnam mâwlin an rawn pu chhuak thei hi a mak a ni. An hmânlâi nunah hun eng emaw lai khân hnam ropui zâwk Chinese-ho zîngah emaw an awm tawh a ni ang e,” a lo ti hial a ni. Aia upate zah chungchangah chuan Chinese-ho leh Japanese-ho hi khawvelah an hmingthang lawr hle a, an nun mawi tak chu khawvel hnam dangten an ngai ropui hle a, ‘Eastern Culture’ an ti hial reng a ni. Kan pi leh pute huna an nunphung, aia upate an zahna leh hawihhawmna enin Chinese-ho leh Japanese-ho aiin an hniam bik hauh lo vang le.

Chutiang nun hlû leh ropui chuan tlâk hniam lam a pan a, kan tualzâl nunah pawh upa zawkten ngaih hlut leh zah an hlawh tawh lo niin kan sawi fo ṭhin. Chu nun mawi tak, aia upate zahna chu chawi nuna vawn him a ṭulna lam tawi tê têin ka han tar lang teh ang.

1. Pi pute ro thil hlu a ni: Hla phuah thiam Liandâla chuan aia upate zahna chu ‘pi pute ro thil hlu a ni’ tiin ṭhangtharten kan chawi nun zel theih nan min fuih mawlh mawlh a ni. Kan sawi tawh angin, aia upa zahna hi hawihhawmna a ni satliah lo va, a huhova nun kawngah fel fai zawka khawsak dan tur min kawhhmuhtu a ni.

2. Mizona lan fiahna leh hnam dang laka kan mawina: A bikin khawthlang lam, mi ngohovin ro an relna leh an chiah hnehna hmunah hian aia upa zahna hi a awm lo hle a, chu chuan upate hlutna a tlak hniamtîr niin an sawi ṭhin. Khawchhak lam ramah hian aia upa zahna hi hmuh tur a la tam hle mai a, chu tak chu Mizote tan pawh kan mawina a ni. Hnam dang, a bikin khawthlang lam ramten he nun mawi tak an hmuh hian an lakah kan hnam hi a mawi thar leh ṭhin.

3. Buaina pumpelhna a ni: Khawi iloa chhuah khawm niin, thu leh hla neia rorêltu tur kan mamawh ṭhin. Chutiang hunah tak chuan upa zawkten rorêla thu tlukna an siamte kan pawm thiam hian fel takin kan khawsak theih phah ṭhin. Chuti lova upa zawkte thu rêl lo kalh fo mai leh anmahni zah lo taka awm khumna chuan nunphung a tibuai ṭhin a ni. Upa zawkte zah lo ni mai lo, kut thlâk hial pawh hreh lo kan la awm ṭhinte a pawiin sim a ngai tak zet a ni.

Aia upa zahna tel lovin ‘Zo nun ze mawi’ pawh hi a kim thei lo kan ti thei ang. Chutiang nun mawi tak, hnam tam takin an neih loh chu a tla hniam kan ti ta si a, chhan a nei ngei tur a ni. A tlâk hniam chhan hi zir chian ngai tak, hun rei tak chhui ngai pawh a ni thei ang. Amaherawhchu, va luhchilh thui em em lo pawha lang chiang, aia upate zahna tlâk hniam chhan tlêm tal chu i han zir ho teh ang u.

(a) Chhungkua: Mi thiamte chuan chhungkua hi ‘school hmasa ber a ni a, sawrkar tê ber a ni e’ an ti ṭhin. Mizo chhungkuaah ngat phei chuan, chaw ei lai hi chhungkaw rorel hun a lo ni tawh ṭhin a. Pa berin hna a semin a tu leh fate zilhna hunah a hmang ṭhin. Hmanlaia kan pi leh puten an tih ang diak diak chuan ti tawh lo mah ila, chhungkua chu nun dan mawi leh thil pawimawh dang kan zirna hmun a la ni reng a ni. Aia upate zahnaa tla hniam a nih chuan chhungkuaa inzirtirna a tla hniam ta tihna a ni ngei ang. Chhungkuaa ṭan kan lâk a pawimawhzia a lang ta hle a ni.

(aw) Zirna vang: Thiamna leh finna zawngin zirna lamah kan tlan suau suau a, zirna hmun ṭha nia kan hriat chu kan pan ruak ruak ṭhin. Chutih laiin zirna sikulah chuan ‘aia upa zahna’ leh nun ze mawi dang kan zirtir si loh chuan, chhungkuaa zirtirna dawng lo sikulah pawh dawng chuang si lo an ni dawn a, zirtirna ṭha kan pek si loh chuan naupang lo ṭhang lian zelte kan dem ngawt a rem kher lo vang. Sikulah hian nun dan mawi leh ṭha (moral education) an zir a pawimawh hle a ni.

(b) Sum leh pai vang: Hmasawnnain a ken tel eizawnna hrang hrang avangin ṭhenkhat chuan sum tam tak an la lut a, eizawnna ṭha tak an nei thei a. Chutih laiin, eizawnna kawnga dinhmun ṭha lo, rahbi rap fuh lote chuan an phak tawk aia hniamah an lungawi a ngai fo. Hna hrang hrang kan han thawh tâkah chuan, kan chunga awm kan hotute chu aia naupang takte pawh an ni lo thei lo va. Chutiang hunah chuan, hna thawhna hmunah thuneitu zawk chu naupang zawk an ni thei a, aia upa zawkte an thu anga an khawsak a ṭul lo thei lo. Hei hian khawtlâng nun pawh a nghawng pha hial a, aia upa zahna nun kan lo vawn ṭhin chu a nêk âwn lo thei ta lo a ni. Chutih laiin, hna tawhna hmun leh khawtlâng nun erawh kan thliar hran thiam a pawimawh hle.

(ch) Mahni hnam en hniamna vang: Changkanna kawng kan zawh lai hian, kan hnam nun erawh kan kalsan tial tial em ni a tih theih a. Hnam changkang zawkte nun dan kan hmu a, an khawsak dan pawh kan han pha deuh ruau ruauvin kan hria a. Amaherawhchu, kan hnam nun dan lam erawh kan hmu hniam ta tial tial a, pi leh pute nun mawi pawh chu ‘ṭhing’ ta riauvin kan hria ni ta berin a lang. Hei hi a pawi tak zet a, kan hnam nun kan hmu hniamin mausam ta hial pawh ni ila, kalsanin hnam dangah kan inlet thei lo tih hi kan hriat a pawimawh tak zet a ni. Hnam changkangte bawk hian an hnam nun hlui leh chin dan ṭhinte an ngai sang a, vawn him an tum hle ṭhin zawk a ni. Kan hnam nun, ṭawng leh khawsak dan zawng zawng pawh hi kal san vek mah ila Mizo kan nihna a bo dawn lo va, ‘hnam dang lem chang’ mai bâk kan ni thei dawn chuang lo.

(d) Upa zawkte nun dik loh vang: Upa zawkte hian tih sual kan nei em tih hi kan ngaihtuah tel a ngai tho mai. Hmanlai hun hi kan sawi lo thei lo va, aia upate an zahna kha upa zawkte nun danin a zir vang a ni thui hle niin a lang. Pi leh pute nunah nunphung zirna hmun pawimawh em em – chhungkua leh zawlbûk (mipa tan)te inzirtirna hmun atan an hmang ṭha a, tualzâl nun a ṭhat theih nana inkaihhruaina ṭha tak tak an neihte chuan an nun a vawng ṭha hle a. Chuvangin, aia upate nun khan zah a kai tlangpui niin a lang. Zawhte upata upatna hrim hrim hian zahawmna a keng tel lo va, an nun dan zawkin a keng niin a lang. Chu chu val upate chanchinah te, lal leh an kháwnbâwlte rorel leh thu vuak thlâk dan chanchin kan chhiar theihte atang hian a chiang hle a ni. Zah phu leh zah tlaka nun an uluk si loh chuan naupang zawkte tan chuan, an upat zawk avang ringawtin zah a har fo ngei ang. Chuvangin, kum tam ringawt hi zahawmna a ni lo va, kum tam zawk chuan tawn hriat an ngah zawk a, naupang zawkte tan pawha zahawm taka an khawsak theih ṭhin avanga zah phû leh zah kai ṭhin pawh an ni rêng a ni. Hetia kan sawi avang hian naupang zawkin upa zawkte thu leh hla ngaih pawimawh lem loh tur tihna a ni lo va, zahawmna chu kumah ni lovin nun dan ṭhaah a innghat zawk a; nakin lawka la rawn 'upa' ve tho tur naupang zàwkte pawhin, chutiang nun dan ṭha chu nei ngei tura ṭan an lâk a ngai kan tihna a ni záwk e.

(e) Kan hnam nunphung sawi nghingtu thil pathum vang: Tun kum 150 vel chhung hian Mizo hnam nun (culture) sawi nghing dawt dawttu thil pathum a thleng a, chungte chu British sawrkar awpna (colonization), Kristian sakhua leh tunlaina (modernization) a ni.

1. Bristish sawrkar awpna: British sawrkarin sipai chakna nen kan ram an rawn luh a, min awp tak zelah khan kan hnam nun dan thlak danglam an tum hran lo. Amaherawhchu, hnam chak leh changkang zawk, nun dan (culture) hran daih nei an nih avangin kan hnam nun dan a nghawng danglam lo thei lo. Mizo lalte chu an thu hnuaiah dahin, sai a chak bera mi ngovin thil an ti thei ber tih thu kha min hmuhtir an tum a ni ber. Kuli te, chhiah chawi te, Mi ngoho leh an mi chhawrte thu awih ngai te, pawisa hmantir te, ldt thil tam tak Mizote la hriat ngai loh kha an rawn chhawp chhuak a ni. Chu chuan kan hnam nun zia mawi tak pawh nghawng chin a nei lo thei lo. A nghawng nat ber zinga mi chu aia upa zahna hi a ni awm e. Upa zawk thu ni lovin, thu neitu zawk thu zawm a ngai a, naupang zawk pawh ni se a thu hnuaia awm a aia upa chu zah pahna awm miah lova khawsak khum a lo awm chho tan ta a ni.

2. Mizo culture leh Kristianna: Hmanlai pi pute sakhaw biak bansanin sakhaw thar, Kristian sakhua an vuan ta a, kum 100 pawh a vei hmain a hnam pum pui chu Kristianah kan inlet ta vek a ni. Hei hian kan nun ze mawi tam tak a nghawng lo thei lo. Chuvangin, Kristianna nena inmila kan nun zia kan chhawm chhoh hi a pawimawh ta hle a ni.

3. Mizo culture leh tunlaina (modernization): Kristian nih (Christianization), khawthlang (Sap) nun zir (westernization) leh tunlaina (modernization) hi then hran hleih theih loh khawpin a kal tlang a ni. Kan Zosapte kha an fimkhur viau nain anmahni hnam nun dan lo kha chu rawn chhawm luh tur an nei bik lo va, Sap ram kohhran kalphung leh tih dan bak hriat an nei chuang bawk lo va, an hriat ang ang kha min zirtir ve lo thei lo a ni. Tunlaina (modernization) kan tih hian sawi tur thui tak awm mah se, heti hian ka han sawi tawi mai ang e. Science lama hmasawnnain a hrin chhuah thiamna, khawtlang nunphung lo danglam zel, kut hna ngawr ngawr ni tawh lova khawl hmanga awlsam, rang leh hlawk zawka thawh leh zirna lama hmasawnna, lal rorelna ni tawh lova mipui rorelna leh tunlai hriatna leh thiamna mila kan sakhaw inzirtir dan kalpui te a ni tlangpui ang. He tunlaina hian kan hnam nunphung, pi leh pu atanga kan lo chhawm chu a hrut na lo thei lo bawk a ni.

(f) Sakhaw tel lo nun dan tha (secular humanism): Sakhaw inzirtirna lam tel miah lova finna (reason), nun dan tha (ethics) leh mihring hlimna (human fulfilment) inzirtirna  a ni. Tunlaina kan sawi ang tho khan hei hian hnam nun danphung aiin mi nawlpui nun dan tha (universal ethics) a ngai pawimawh zawk a. Kan hnamin aia upate zahna avanga kan koh dan - ka u, ka nu, ka pa, ka pi, ka pu, ldt a rawn pal zut nasa hle a; chu hnam nun ai chuan thu neihna, hausakna, thiltihtheihna a dah sang zawk a ni. Hemi do let chiah hian sakhaw tel nun dan tha (religious humanism) kan hman thiam a pawimawh hle. Kan sakhua nena inmil ‘Zo nun ze mawi’ ngei mai kha Kristian-te chuan kan vawn nun a tul a, aia upa zahna te phei chu kan Bible zirtirna nen a inmil em em a, upate a dah pawimawhzia hmun hrang hrangah kan hmu a ni (Lev 4:15, Num 11:16, II Chro 10:8, Joba 12:12, Luka 7:3, I Tim 4:14, I Pet 5:5)

Mi rilru nghet lo, tih dan leh duh zawng thlak zung zung chi an dingchhuak ngai lo angin; hnam ro hlu vawn nun nachang hre lo va, hnam dang nun dan la lut zung zung hnam chu hnam ropui an ni thei lo vang. Chuvangin, kan hnam ro hlu pawimawh tak, aia upate zahna hi kan vawn nun reng a pawimawh tak zet a, mi tin mawhphurhna a ni e.

Sawi ho tur

1. Aia upate zahna kan tlak hniamna lai, kan zah tawk lohna lan chianna lai nia kan hriat sawi ho ni se.

2. Kan hnam nun dan a lo danglam chhoh zel avang leh tunlainain min chim nasat tawh avangin, aia upa zahna kan lantir dan pawh her danglam hretin, hawihawmna anga kan kalpui a tulna lai awm theiin kan hria em? Eng kawngah nge ni ang?

 

Thursday, October 24, 2024

MIM KUT VRS (VAI)MIM KUT

 


Sawrkar lamin Mim Kut hman an tum avanga logo insiamsiakah vaimim tar lan a nih avangin inhnialna a chhuak ta deuh hluai a. Mim vang nge vaimim vang zawka Mim Kut hi lo awm tihah kan buai tlang hlawm a nih hmel e. Theih ang tawka ka chhuina hi ka han tar lang ang a, thu tlukna chu a chhiartute siam tur ni mai teh se. Mim Kut lo chhuah danah Tlingi leh Ngama nge Chawngvungi leh Sawngkhara tih pawh sawi lang lo mai teh ang.

Mim Kut hmanga mitthite kan tin hun hi a rei tawh hle ang. Lentlang kan kai hma daih Seipui khuaa pi leh pute an awmlai kum 1500 vel daiha hman tawh niin a lang. Mitthi tin/thlah hi Kawlho pawhin an lo ti thin ngei a ni tih a hriat a. Kawl phaia kan chen laia kan hman tan daih tawh chu a ni ngei ang. Chu lam chu thu dang ni ta se, vaimim leh mim inkar hi chin fel a ngai viau mai dawn a ni. Mi thenkhatin vaimim kan hriatna hi chu vai len hnuah chauh ni anga an sawi erawh rin thu mai niin a lang. Thu chiang zawk erawh Lentlang thlen hma khan buh chang an ching lo va, buhtun leh vaimim an ching zawk a, tun thleng pawhin Lentlang leh Thantlang bawrah khian chaw atan vaimim an la ring reng a ni. Tin, vaimim tiha ‘vai’ hi Kawrvaiho sawina ni lovin favai kan tiha ‘vai’ zawk hi a ni ngei bawk ang.

Mim Kut lo intan danah vaimim (maize) seng zawha hman thin a nih thu leh mim (Job’s tears) a rawn rah chhoh lai a nih avanga Mim Kut hming pu ta a nih thu hi lehkhabu hrang hrang atangin i zir chiang dawn teh ang.

A:            Vaimim (maize) seng zawhah hman thin a nih avanga Mim Kut hming pu ta nia sawite:

1. B. Lalthangliana (Mizo Chanchin p379)
2. C. Lalaudinga (Mizo History p121)
3. RK Ngurchhawna, etc (Zotawng Dictionary p300)
4. Remkunga (Mizo Tawng Dictionary p338)
5. Hualngo Literature and Cultural Association  (Zofate Chanchin p185)
6. Pastor Challiana (Pi Pu Nun)
7. Lalzuia Colney (High School Vernacular (Mizo) Zirpuitu)

B:            Mim (Job’s tear) rah hun (tawlh hun) a nih avanga Mim Kut hming pu ta nia sawite:

1. K. Zawla (Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin p122)
2. James Dokhuma (Tawng Un Hrilhfiahna Then 3-na p65)
3. C. Lalbiaknema (Kan Chenna Mizoram p41)
4. Zatluanga (Mizo Chanchin Bu-1)

Vaimim seng zawhah hman thin a nih avangin Mim Kut tih a ni tih lam tantute tanna hi a dik hle rualin, seng zawh tawh vaimim vang ni lovin rawn rah chhuak tan tawh ngei ‘mim’ hming chawia Mim Kut tih hi a dik zawk ang ti an awm a. Mim rah a chang tawha sawina erawh a dik chiah lovin a lang. Mizoramah chuan  October chawhnu lam emaw November thlaah emaw mim hi a chara an seng chauh thin.  Sap tawnga thuziak lamah J. Shakespear hian vaimim chhang (Maize cake) an ei thu a sawi laiin mim chhang (Job’s tear cake) an ei thu pawh a sawi bawk.

Heta tanga lang chiang ta chu vaimim a ni emaw mim a ni emaw a hming put chhan tak hi sawi dan chI hnih a awm tih hi a ni a. Mim Kut hman tan hun hi a rei tawh em avangin rin thu mai lo chuan a hming put chhan hi sawi chian theih a ni lo. Vaimim leh mim hi Mim Kut hming put chhan atan chuan kan pawm ve ve a ngai niin a lang.

CHHAWR TLAK THIAMNA

 

Mihring taksa, rilru leh thlarau a\anga a \ha ber, kawng hrang hrang hmanga l^k chhuah hi ZIRNA chu a ni e tiin Mahatma Gandhi khan a lo sawi tawh a. Chutia a \ha ber l^k chhuah chuan ram leh khawtl^ngah a \ha z^wngin nghawng a nei nasa thei hle d^wn niin beiseina lian tak a nei a ni. Chu tak chu tuna kan thupui pawhin a tum leh, thupui ruahmantu pawhin uluk taka ngaihtuah chungin, beiseina lian tak nen a rawn dah tih a lang reng mai.

Zirna kan tih hian zirna in (school/college) mai piah lamah, chhungkua leh kohhran, kan ni tin hna thawhnaa hriatna kan dawn kh^wm leh p>k chhuah thleng hian a huam a. Zir bing b$k neiin zirna inah chuan kan lut mai a ni. A b^k zawngah chuan kan nun pum \hatna tur kawng hrang hrang kan zir ta a ni.

Hetih rual hian, zirnain a tum ber chu mihringa thiamna leh theihna \ha ber l^k chhuah a ni kan ti tawh a, chu chu ram t^n pawh chhawr tl^k a nih ngei a \ul thung a ni. Tun \umah hi chuan zirna in b$k a\anga hl^wkna kan puak chhuah theih dan tur lam kan hawi b$k ang.

THIAMNA A PAWIMAWH

Lehkha zir s^ng aiin mi thiam kan mamawh a; zir s^ng bawk thiam bawk phei chu duhthusam a ni lehzual. Eng chen nge a zir tih aiin a zirlai a thiam em tih a pawimawh hle zawk a ni. Thiamna tak tak nei lem lova pass ve z>l ngawt pawh a awm theih hle ang.

Zirlai t^n mahni inen l>t a \ul hle a ni. Zirlai tam tak chu an zirlai thiam chuang si lovin zir dan \ha lo ber hmangin, eng nge an zir tih pawh hre thiam tak tak lovin an vawng (by heart) ngawt mai \hin a. Exam-naah chuan an ti\ha fu a ni thei a; mahse, thiamna tak tak a neih si loh chuan mahni a inbum a ni mai dawn a ni.

Zir tur buatsaih thu-ah hian kan mi thiamte an fimkhur hle a. P^wl hniam ber a\anga a s^ng ber thlengin, a zir turte kum leh rilru nena inph< t^wk turin zirlai hi buatsaih a ni \hin. Chumi hnuah pawh, a bikin a naupang lamah an zirlai an zir dan tur leh a zirtir dan tur thlengin an ruahman a. Chu chu zirlai chauh pawh ni lovin zirtirtu pawhin a hriat a ngai hle reng a ni.

P^wl hrang hranga zirlai bute hi indawta dahin fel taka inzawm chho tura duan a ni. Entir nan - pawl 9-a  zir tura ruahman kha p^wl 10-ah ring chhovin, zir nawn leh ngai lo tura lo thiam tura dah a ni. P^wl 9-a an lo thiam tawh tur chu p^wl 11 an zir hun at^n (a subject azirin) a pawimawh chho z>l a, zir nawn lehna hun an neih tawh loh avangin p^wl 9-a an zir chu a pawimawh ta hle a ni. Hemi a nih avang hian, naupangin p^wl an bawh k^n emaw, school lamah p^wl eng ber emaw zirtir lova p^wl eng ber emaw kum 2 an zirtir a nih chuan, zirlai kal z>lna turah ng>t a lo insiam d^wn a lo ni.

A bulth<m a\anga hre tura zir a, hre thiam chunga p^wl sawn z>l hian, thiamna chu kan tawn s^n ang z>lin a lo inchh>k muk ta \hin a ni. Hemi kalkawng hi tihbuai loh a pawimawh hle.

CHHAWR TLAK

A tir lama kan sawi ang khan, zirna chuan kan taksa, rilru leh thlarauva a \ha ber a rawn la chhuak \hin kan ti a. Chu huapzo zirna chu, a nih dan tur taka kalpui a nih chuan chhawr tl^k a lo ni mai dawn a ni.

Zirna in hi school, college, university mai bakah, hna at^na zir bingna hmun bik (vocational institute) a awm leh a. Hna thawk thei tura training-na hmun pawh a awm thluah mai bawk. Heng hian a tum ber chu hna thawk thei tura zirlai buatsaih a ni. A zirlai azirin hun rei vak lo a\anga rei deuh thleng pawha zir ngai a ni thei. Chung hmuna zirte chu, a bikin, an zir zawh veleh a takin an zirlai chu an hman nghal d^wn avangin an thiam ngei a pawimawh a. Chhawr tl^k ngei tura training an  neih a \ul hle.

Changkannain hma a rawn s^wn zel a, hnathawhna zawng zawng deuhthawah computer kan hmang nasa ta. Computer kan hman bakah software hrang hrang a lo chhuak a, mi inzir peih tan lo chuan chhawr tl^k lovah a \an theih mai dawn a ni. Chuvangin, zirna piah lama hna thawk m>kte t^n pawh zirna kan chhunzawm zel a ni tih hriain, mahni hna \heuhah kan inzir zel a \ul tak meuh a ni. Kan inzir peih loh zawngin hnawksak, mi dang tan pawha \angkai lo kan ni thuai mai dawn a ni.

Eng hna pawh thawk ila, eng zirlai pawh zir ila, rinawm leh dik taka kan thawha kan zir chuan chhawr tl^k kan ni thei ngei ang. Martin Luther King Jr. thu sawi ropui tak mai chu, “Tual phiah hna thawktu chuan Michelangelo-an uluk taka mi lem a ziak ang te, Beethoven-a hla phuah ang leh Shakespeare-an hlahril a ziak tluk zetin uluk takin tual chu phiat sela. Lei leh vana mipuite pawhin ding meuhin ‘hetah hian tual phiattu ropui, a hna tlin zet mai a awm e’ an tih hial tura fai leh ulukin phiat rawh se” tih hi a ni.

Mahni zirlai leh hna \heuhah hian rinawm taka kan awm a, Pathian t^na thawk leh zir anga kan tih phawt chuan, mi dang pawhin min hriatpui khawpa chhawr tl^k kan ni thei ngei ang.

“Lalpa chu ring la, thil \ha ti rawh. He ramah hian awm la, rinawmna um zel rawh” Sam 37:3

Thursday, October 10, 2024

MÎM KÛT LEH MIZO KRISTIANNA

 


Lurhpui a s^ng khi e, vanhnuaiin an hril e.
A chh$pah chuang ila, fam ka ngaih khua lang maw?

Mahni hunah, mahni ph^k t^wk \heuhvah hringnun piah lam ram kan thl$r a; chu hmuna ch>ng kan nih loh av^ng leh kan la ch>n ngai lohna hmun a nih av^ngin kan khaw thl$r a chiang si lo. Pi leh pute hun lai pawh kh^n an ph^k ang t^wkin hringnun piah lam ram awm d^n tur an ngaihtuah ve \hin a, kal hmasate chu ngaiin an thl$r a; Lurh tl^ng s^ng a\angte chuan an ch>nna hmun lang mial se tiin duhthu an s^m \hin a ni ngei ang.

Hnam hrang hrang hian thih hnua awm d^n tur an ngaihtuah nasa hle a, an ngaih d^n pawh a inang lo viau hlawm. Hnam hrang hrang rin d^nah erawh thil pahnih inang fu fu a awm thung; chu chu kan dam laia kan thil tihin thih hnu awm d^n a nghawnga rinna leh thih hnuah chuan dam laia khawsak d^n ni chiah lo, khawsak d^n danga la khawsa tho tura rinna a ni. Mizoten mitthi khua leh pialr^l awm kan ring ang hian hnam hrang hrang pawh hian an lo ring ve deuh vek mai a. Hmun nuam tak leh hmun nuam lo tak awma rinna hi kan nei tl^ngpui niin a lang.  Mesopotamian-ho rin d^nah erawh chuan thih hnu ram hi a nuam d^wn l>m lo hle, vaivut eia chatuana hlimna awm tawh lohna hmuna khawsa turah an inngai thung.

Kan pi leh pute rin d^n leh hnam \henkhat rin d^n hian inanna thui f< a nei a, chhui zau ch^kawm tak pawh a ni. Hmanlai kan pi leh pute chuan mitthi thlarau chu Rih Dil panin a kal a, Hringlang tl^ng a\angin khawv>l an han thl$r chuan an lung a l>ng >m >m \hin; mahse, Lungloh tui an ina Hawilo p^r an tawn hnuah erawh chuan khawv>l an ngaihna chu a reh ta a, mitthi khaw lam panin an kal ta \hin a ni. Mitthi khaw luhna kawtchhuahah chuan Pawla leh a nupui Sanuin kawngka an lo v>ng a, hrem ngai an lo hrem \hin a ni. Chu an awmna hmun chu Z$ngvunz^wl an ti a, Z$ngvawnz^wl, Z$ngv^nz^wl tia sawi an awm bawk. Chu hmun an pelh hnu chuan Mitthi khuaah an l<t a, dam lai hun ang bawkin ei leh b^r an zawn a la ngai tho a ni. Mitthi khaw piahah chuan Pial lui a awm a, chumi piahah chuan Pialr^l a awm. Pialr^l chu thawngchhuahpa ch>nna hmun, hmun nuam a ni a, hna thawh a ngai tawh lova faihawta ch^wm turin an ch>ng \hin.

Rih Dil hma lam: Hmanlai Mizote rin d^n chuan mi an thihin a thlarau chuan a chhip a t^wn k^u a, tungchawah l^wnin khanchhuk a zawh a, ch^r lamah a chhuak \hin. Rih Dil panin a kal vang vang a, a han thlen hnuah lo l>t lehin an in bul hnaiah leh d^i v>lah a ch>ng ta \hin a. Hmeichhe thlarau chuan zawlb<k a tlawh a, mipa thlarau chuan tuikhur a tlawh \hin. Hei hi an dam laia an kal ngai lohna ve ve a ni. An chh<ngten thi\in an hman hma loh chuan an in chu an tlawh fo va, an chhungten an thlai chhiahna hmangin an inhnangf^k ve \hin. Mi \henkhat chuan chaw an k$l laiin an chhungte thi tawh an la \$n si lohte t^n \hutna an kian ve bawk \hin a ni.

Mîm K<t \obul: Rin d^n tl^ngl^wnah chuan M$m K<t hi Tlingi leh Ngamate chanchin a\anga hman \an a ni. Eng tik hun lai a\angin nge hman a lo nih erawh chu z^wng lu deh ang maia chiang chuan hriat ph^k rual a ni lo. Ziak mi \henkhat chuan kan pi leh pute Seipui khura an awm lai khan an lo hmang tawh niin an ring a, chu chu kum 1500 b^wr v>l niin an ngai, a kum tak erawh hi chu sawi huai a har hle thung. Mitthi \in/thlah hi K^wlho pawhin an lo ti \hin ngei a ni tih a hriat a; chuvangin, K^wl phaia kan ch>n laia kan hman \an daih tawh chu a ni ngei ang.

M$m K<t hming lo chhuah d^n pawh hi sawi d^n a inang thei meuh lo va, sawrkarin logo siam meuhva M$m K<t kan han hman t^kah khan ngaih d^n a rawn ph$r ta deuh hluai a, social media lama inhnialna a rawn chhuak zui ta bawk a. A hming hi vaim$m (maize) a\anga l^k tih leh m$m (Job’s tear) a\anga l^k tih thuah thu kan inchuh zui ta deuh chu a ni a. Kan hr^nghluiho z$ngah pawh ziah d^n inang lo a awm a ni tih hmuh a ni zui ta z>l a, a engti zawng pawhin \an chhan tur \ha tak chu a awm hrim hrim mai a ni. Vaimim seng zawha hman a nih av^ngin M$m K<t tih a ni tia \ang an awm laiin, m$m rah hun lai tak a nih av^nga a hming pawh pu zui ta nia sawi an awm bawk. Kan hr^nghluiho thu ziak mahin min tihbuai tawh n^k alaiin J. Shakespear (Tarmita) kh^n vaimin chhang (maize cake) leh m$m chhang (Job’s tear cake) an ei thu a lo sawi ve chiah mai bawk si a (The Lushei Kuki Clan) ngaihtuahna a tiph$r lo thei lo a ni. A hming lo chhuah chhan chu eng pawh ni se, rilru zau tak kan put thiam a ngai zawk niin a lang a, mitthi pualin M$m K<t an hmang ngei a ni tihah hian duh t^wk mai ila a hahdamthl^k mai awm e.

Mîm K<t hman \an d^n: Tlingi leh Ngama hi naupan lai a\angin Khuanu’n inkawp tura a duan ang maia khawsaa sei lian an ni. An inneih hnuah Tlingi chuan a thihsan ta hlauh mai a, Ngama lungl>ng chu a v^n ruai a, a \ap a \ap a, a \ap hlum ta a. Mitthia khuaah a zu kal a, Tlingi a zu hmuh chuan a lo ch>r >m >m mai a. Ei tur \ha mumal an neih loh av^nga chutia ch>r ta >m >m a nih thu lo hrilhin, Ngama chu haw leh thuaia an lova thlai rahte phura pe turin a ti a. Ngama a lo harh chuan Tlingin ngenna ang ngei chuan lovah kalin ei tur a va phur haw \euh mai a; mahse, a mit tui av^ng chuan a khaw hmuh fiah lovin tui<m hunna bulah chuan tluin a thlai rah phurh pawh a bun ta vek mai a. “Tlingi, i thlai chin rahte hi ei rawh aw” tiin Tlingi chu \ap aw \euhvin a ko leh ta a.

Fav^ng k^wl a lo >n chuan Ngama lungl>ng chu a \ap hlum leh ta a. Mitthi khuaah chuan a zu kal leh a; mahse, Tlingi chu a lo thau m<m ta k^ng mai a, a lo hlim >m >m mai bawk a. A chhan a han zawh chuan Tlingi chuan thlai rah a rawn p>k a lo ei av^nga chutia hlim leh thau ta niin a insawi a. Ngama a lo harh leh t^kah chuan, a thlai rahte Tlingin a lo ei tih a hriatin kum tinin thlai thar hmasa apiang chu Tlingi t^n a chhiah ta \hin a ni. Chuta \ang chuan mi dangin lo hriain Ngama tih ang chuan an chhungte thi tawhte pualin ei tur an chhiah ta \hin a ni.

Mîm K<t hman d^n: M$m K<t hi mitthi pual k<t a ni a, an chhungte thi tawh ngaia an \ahna hun a nih av^ngin ‘|ahna K<t’ te pawh an ti bawk. Kum tin August thla t^wp emaw, September thla de t$rah emaw an hmang \hin. A t$rah chuan chh<ngte thi nei hnaivaiin thlai leh ei tur chhiahin an hmang \hin a, a lo reia v^ntl^ng k<t at^n an lo hmang ta a ni.

M$m K<t lo thlen hma a\angin an inbuatsaih a, chhang d>ngin z< an sa a, an thlai tharte an phur khawm bawk \hin. An thlai chi hrang hrang leh chhangpai te chu mitthi pualin an chhiah a, an chh<ngte thi tawhte chuan an rawn ei ngeiin an ring \hin. K<t ni chuan lus<n zai an sa a, z< te an in a, nil>ngin an \ap an \ap \hin. Ni khat emaw lek hun an hmang nain hna thawkin an chhuak vat chuang lo va. Ni thum chinah an thlai chhiah hun kha a t^wp a, a duhin an ei thiang tawh a; mitthi thlaraute pawh chu mitthi khaw lam panin an \$n tawh \hin a ni.

Thi \în leh Mizote: M$m K<t a lo zawha mitthite an \$n takah chuan hna thawkin an kal leh thei ta a, mitthite n>na hun an hmang tl^ng nia an hriat hun pawh a t^wp tawh av^ngin anmahni tawng leh turin beiseina an nei l>m lo. Mitthite chu kal vang vangin, Hringlang tl^ng a\angin lungl>ng takin khawv>l rawn thlir mah se, Hawi lo p^r leh Lungloh tui chuan a \hen hrang a, mitthi khawv>l leh mi nung khawv>l chu tihch>t rual loha daidan a lo ni ta a ni.

Hetih hun lai hian Mizote nun chu thim thuneihnain a thuhnuai tlat a, ramhuai tlawna inthawi r>ng r>ngin hun an hmang a. Thih hnu khawv>lah pawh beiseina nei s^ng thei lovin, thangchhuahpa tih loh chuan mitthi khuaa mi nungte thlai chhiah hmanga khawsak b^k duhthu an s^m ph^k lo a ni. Tl^ng leh p<k, lung leh thingk<ngah te chuan huai awmin an ring a, chu chuan an nun a tich>p hle a ni. Dam loh nikhua leh an sakhaw thilah pawh b^wlpu leh sad^wt b^k innghahna tur an nei lo va, an nun chu thimin a khuh a ni ber e.

Pathian awm an ring em? Ring tehr>ng e; mahse, eng ang nge a niha eng nge a tih ber \hin erawh an chiang chuang lo. Engkim hmua hre vek leh v^n chung s^ng taka awmah an ngai a ni. Chung Pathian, Khuanu, Pu Vana, Khuav^ng tiin thlarau \ha mi, anmahni v>nga mals^wmna leh vanneihna thlen \hintu an sawi \hin a. ‘Khuanu’n bawkkhupin mi thl$r, Khuav^ngin min hual, Pu Vana thl>ngpui hn<k ri’ tih te hi an sawi lan \hin a ni.

Rom 1:20-ah chuan, “A thil hmuh theih loh (a chatuan thiltihtheihna leh a Pathianzia) chu khawv>l siam tirh ata fiah taka hmuhin a awm a, thilsiamah chuan a lang a ni…” tih kan hmu. Kan pi leh pute khan Pathian thilsiam, leilung leh a chh<nga awm mai b^kah v^n boruak zau tak an thl$rin, ch<ng zawng zawng siamtu Pathian chu a awm ngei an ring a ni. Chu Pathian chuan engkim chungah thu a nei a, mi \ha a ni a, mihringte a sawisa ve ngai lo va; chuv^ngin, a hn>na inthawi pawh a \<l kher lo, min humhima mal min s^wmsaktu zawk a ni an ti. Ramhuaite erawh chu anmahni tin^a sawisatu leh tibuaituah ngaiin an hlauh tlawn a, puithiam hmangin an inthawi \hin a ni. Inthawi d^n leh inthawi chhan chi hrang hrang pawh an nei a ni. An ch>nna nia an rinte chu an tlawh pawh ngam ngai lo va, tihbuai an hlau hle \hin. Ch<ng an puithuna chuan an nun chu a tir^l\i a, ramhuaite chu an bia ni lovin anmahni tlawnin an inthawi mai z^wk a ni.

Zal>nna d^r a ri: Kum tam tak chh<ng thimin a sal behna ata zal>nna d^r ri mawi a rawn thang ta a. Tuipui r^l a\angin mi ngo, a hnua Zos^p an tih t^kte chu lo kalin, Chanchin |ha lawmawm >m >m an rawn thlen ta a ni. Chu Chanchin |ha chuan an hlauh >m >m ramhuaite hnehna thu a rawn ken av^ng chuan an thinlungah a thawk na lo thei lo.

Zos^p lo chhuakte, Sap Upa leh Pu Buangate chuan ramhuai aia chak z^wk Lal Isua chanchin an rawn hril ta a. Kum 4 lek awm mah se, Chanchin |ha chi chu theh \iakin, bul \anna lian tak hnutchhiahin an kal leh ta a. Anni hnunga lo kal Zosap missionary-te chuan \hahnemngai takin an rawn chhunzawm a, hm^r bialah Khuma leh Kharate, Phaisama, Tawka leh Thanga ten Kristianna chu pawmin baptisma an rawn chang ta a, chhim bial lamah Thankunga, Tlawmi, Lengkaia leh Parima-ten hma an rawn hruai ve ta bawk a. Ch<ng mi hmasate leh Zos^pte chuan theiht^wp chhuahin, \hahnemngai takin Zoram dung leh v^ng an suartluan a, Kristiana hming ziak pawh an pung chho ta z>l a ni.

June ni 25, 1899-a Mizo z$nga a hmasa ber at^n Khuma leh Khara-ten baptisma an chan a\anga kum 10 emaw lekah Chanchin |ha chu a darh nasa ta hle mai a. Kum 1906-a harhna lo thleng ta chuan a chh>m alh nasa zual a. Lal tam takin dod^l mah se, an sakhaw hlui chu kalsanin Kristianah an hming an rawn pe ta sup sup mai a ni. S^phovin min awp lai a nih av^ngin sakhaw chi hrang hrang vuantu - Buddhist, Hindu leh Mosolman-ho an kat nuk mai a, ch<nghovin min hual tuau laia Kristianna rawn l<t ta chu a hun taka Pathian hnathawh a ni a tih loh theih loh. Sakhaw dang ringtute kh^n an sakhaw chanchin rawn hrilin, Mizote sihhnipna lai tak, an ramhuai hlauhna kha lo hre fuh ta se hneh a mual mual chu an nei ngei ang. Mahse, Pathianin a hun takah missionary-te rawn t$rin Chanchin |ha a rawn thleng ta kha a hnam ang pawhin kan vannei tak zet a ni.

Hringlang tl^ng a\angin Kalvari tl^ngah: Hnam puithu tak, puithuna la vunga sakhaw thil la run tak hnam Mizote, M$m K<t hmanga mitthite \$n \hinte thinlung chu thl^k danglamina a lo awm ta a. Hringlang tl^ng a\anga beidawng taka khawv>l thl$r \hin kha, Kalvari tl^ng a\angin beiseina nung nen chatuan v^nram kan thlir thei ta. Kan Kristianna chuan kan khawhawi a tidanglam ta vek a, kan hlauh \hin a rawn hneh a, hlauhna b^wiha t^ng \hin kha zal>na awmin hlimna p^r kan tl^n thei ta a lo ni. Hringlang tl^nga beidawngte beidawnna chu Kalvari tl^nga beiseinain a rawn thl^k a, Hringlang tl^ng awm rinna chu Kalvari tl^nga chhandamnain a rawn tichim ta a ni.

Lungngaih aiah hlimna hriak: M$m K<t hi mitthi pual k<t a ni e kan tih tawh ang khan, lungngaihna ni, \ahna niah he k<t hi hmangin ‘|ahna K<t’ tiin an sawi hial \hin. Mitthite thlarau pawh chu thlai chhiahte an ei hnu chuan ‘thi\in’ hun a lo thleng ta si a, lungngai leh hreh ngawih ngawihin mitthi khaw lam an pan a, Hringlang tl^ng a\ang te chuan an la rawn hawi l>t \^wk \^wk \hin a ni. Mahse, Chanchin |hain kan ramah thimna a rawn chh>m kian t^kah chuan, thih hnu khawv>l thimna thlengin >nna a rawn thlen a. Hreh ngawih ngawiha mitthi khaw pan \hinte chuan, “V^n in nuam panin kan kal m>k, hlima leh lawmna chang ngei turin” tiin hlim zai an sa thei ta z^wk a. Lungngaihna vut inphul \hinte l< chu hlimna hriak thihin a lo awm ta z^wk a ni.

Lus<n zai aiah v^n ngaih hla: M$m K<t laia an tih ber chu lus<n zai sak, zu in, \ah leh thlai chhiah a ni. Thih hnu khawv>lah beiseina an nei s^ng lo va, khawv>la an awm lai ai maha hrehawm turin mitthi khua an hma b^k niin an inngai a ni. Chuvangin, Pialr^l kai thei turin thangchhuah, khuangchawi an ch^k >m >m a, an mawh lo ve, chu b^k kawng an hre miau si lo a ni. Chanchin |hain a chhun >n t^kah chuan an zai d^n an thl^k ta a, lus<n zai saa an \ahna chu v^nram thlen hl^n nghahhlelhna hlain a rawn thl^k ta a, an lungngaih \ahna mit tui chu l^wmna mit tuiin a rawn luahl^n ta a ni. Khatia harhna a lo tl^k a, Kristiannain hma a s^wn duai duai lai khan mi ropui tak tak - Patea, C Z Huala, CZ Huala Damhauhva,             V. Hawla, Suakliana, Laithangpuia, Ralngama, Zumi, Saihnuna, ldt an lo chhuak a, hla \ha tak tak rawn phuah chhuakin mitthi ngai lus<n zai chu a rawn khahchhilh hneh ta hle a ni.

K>l mei aiah Kraws: Hmanlai pi leh pute kha an puithu >m >m a, ramhuai an hlau hle a ni kan tih tawh kha. An chunga natna thlen theitu huaite kha tihlungnih loh an hlauh >m av^ngin thiang leh thiang lo pawh an ngah hle a, inthawina hmanrua pawh an inchhawp ther fer fur mai a ni. An natin an inthawi a, tlang hri l>ng laka inv>n nan an inthawi a, buh leh b^lah malsawmn an dawn theih n^n an inthawi a, fanaua an tluang theih n^n an inthawi bawk a, inthawina leh inv>nnain an khat a ni ber e. Chanchin |hain a rawn chhun >n hnu chuan an puithuna av^ng leh vanneihna thlentua an ngaih \hin an k>l mei awrh chu nunna leh hnehna chhinchhiahna Kraws-in a rawn thl^k ta a ni. Tunah chuan tu mahin k>l mei an awrh tawh lo va, a zo a vai, a ngo a h^ngin \hi at^n Kraws kan awrh ta zawk a ni.

Rih Dil aiah Jordan lui: Mitthi thlarauvin an tlawh ngei ngei nia an ngaih avangin hmanlai kan pi leh pute nunah Rih Dil hian hmun a chang lian hle. A behb^wmah thawnthu leh puithuna chi hrang hrang pawh a tam hle r>ng a. Mitthi thlarau kalkawng nia ngaih Ril Dil chu Chanchin |hain rawn her danglamin, a hnung kan zui Lal Isua chuan Jordan luiah baptisma a rawn chang ta a. Rihs^ng mual a liam ta tia Rih Dil lam hawi \hin chuan Jordan lui lam a hawi a, Ropuina ramah a ch^wl ta kan lo ti thei ta a ni.

Chanchin |hain zal>nna min rawn thlen t^kah chuan Pialr^l sakhaw innghahna ban chu tihchimin a awm a, hlauhna thlarau min sal bet tlattu chu l^k kianin a awm a, Pialr^l luhk^ Hringlang tl^ng a\angin chatuan nunna kawngka Kalvari tl^ngah Mizote chu h<n sawn kan ni a, Lurh tl^ng s^ng a\anga fam tate khua zawng \hin kh^n Kalvari tl^ng a\angin tlan s^te tual l>nna v^nram kan thl$r ta z^wk a ni.

 

(VNT times ka hman avangin font hi a kal dik lo deuh tlat)