Sunday, March 30, 2025

Kangmei tichhuak lo tura inzirtirna

Thlasik hun kan hmang liam a, khua a lo ro chhoh hian kangmei laka fimkhur zual hun a in\an ve chiah bawk a ni. Hun dangah fimkhur a ngai lo tihna ni lovin, khua a \hal chhoh hian kangmei a chhuak awlsam bik a. Boruak a lo nuamin ram lama chet tlat pawh a lo nuam ve bawk a. Hetih hun lai tak hian kangmei a chhuak duh bik em em a ni tih kan hriat \heuh kha. Ram lama fimkhur a \ul ang bawkin in lamah pawh fimkhur a ngai em em a. Vawk chaw chhumna, ar in, bati chhit, electric wiring \ha tawk lo a\ang leh thil dang a\angin kangmei a chhuak fo \hin. Chuvangin, kangmei tichhuak lo tura kan fimkhur hmasak a pawimawh em em a ni. Kangmei/ram kang hian chhungkaw pakhat mai a tibuai lo va, khawtlang a tibuai \hin. Ram tikangtu chu ram leh khawtlang tan hmelma a ni tih i hre thar ang u. Chuvangin, chhung tin leh tlawmngai pawlte pawhin kangmei tichhuak lo tura kan inhrilh mawlh mawlh a \ul hle. Thingtlang leh khawpui dai, hmun tam takah vahchap a in pho char mek a; tin, ram hnuai pawh a ro \an hle. In lamah leh ram lama fimkhur hi a hun tak zet a, kangmei chhuah loh nana fimkhur hi tihluat a awm thei lo vang.

Mizoram hi 21,087 Sq. KM a zau niin, a zim hle chungin ram kang erawh a tam thin hle a; kum tinin kan ram chhunga hmun tam tak hian kangmei an tuarin chhiatna a thleng fo thin a ni. Ram kang mai bakah in kang te pawh a awm fo bawk. Chhiatna thleng fo thin hi a pawi tak zet a, mi tinin kangmei ven hi kan mawhphurhnaah ngai a, kan fimkhur chhoh deuh deuh a \ul tak zet a ni. Kangmei chhuak fo thin ngaihmawh a \ul em em chhan langsar ber chu ram kang leh kang dang atanga boruak chhia, khua tilumtu Green House Gases - Carbon Dioxide (CO2), Methane (CH4) leh Nitrogen Oxide (NO) te an insiam tam ta lutuk hi a ni. Tunlaia khawvelin a buaipui em em, khawvel lum chho telh telh (Global Warming)-ah heng boruak chhiate hian a \ha lo zawngin an thawh hlawk hle bawk. Chung chuan a nghawng chhuah thenkhat te chu:

 

1. A kum telin khua a lum tual tual.

2. Sik leh sa a mumal thei ta lo va, hun bi her dan a buai.

3. Leilung bawhtu thing/hnim leh nungcha chi hrang hrang (biodiversity)     a riral nasa.

4. Leilung a rovin tui hna a tlem ta tial tial. 

5. Lei min leh lei khi chat a tam phah.

 

Heng bakah hian, ram kang hian lei chungl^ng h^ng (Humus) insiam tur a tichhia. A chhan ber chu lei chungl^ng pan t>ah hian mita hmuh tham loh, hnahthel tla ei rala, lei h^ng siamtu (decomposer) an awm a, chungte chu mei sain a ur hlum diak thin avangin kangmei chhuahna hmunah chuan lei h^ng (Humus) a insiam leh thei mai \hin lo a ni.

 

Mizoram ang tlang ram hmun awihah chuan Humus (lei chungl^ng h^ng) 1cm leka chhah insiam tur pawhin hun a duh rei hle thin. Kangmei avanga lei h^ng siamtu (decomposer)-te an ral zel chuan kan ram leilung tuina a nep tial tialin leilung atanga thar chhuah a hlawk lo tial tial dawn a ni. Kangmei ven kawnga hma kan lak a \<l chhan tlangpui a point chauh talin han tar lang ta ila:

 

1. Boruak thianghlim hip tur kan hmuh zel theih nan 

2. Tuihna a lo pun theih nan thing leh mau te kangmei laka an him a pawimawh;

3. Kan ram leilungte chhiatna dang thleng thei laka an him theih nan, 

4. Kan nungchate an riral zel loh nan leh a la dam chhun ten min pem bosan zel loh nan; 

5. Zin mi (tourist) te hiptu- kan tlang ram leh a tuam mawitu ramngaw leh    nungcha te him theih nan.

 

Kangmei laka kan him theih nana hma lak dan tur \ha hi sawi ho dawn ta ila, thingpui h^ng dawm chunga Mizopa kan han titi tak tak chuan sawi tur kan ngah hlawm khawp ang. Kangmei hi a sawia sawia inven theih ni se Mizo chu kan him viau turah ka ngai. Mahse, Phungpuinu tuthlawh ang deuhvin tha thawh a \ul tlat avangin thu hi thiltihin a chhunzawm a ngai a ni. Chuvangin, kangmei ven nan heng hi I ngai pawimawh ang u hmiang.

 

1. Khawi ilo kan kalnaah kan mei zuk bung, meichher leh mei chhem te timit hmasa lo chuan kal san lo ila. 

2. Lo neituten vah bak ram tikang lo turin mei kawng \ha takin sial i la.

3. Kan chhungte theuh kangmei laka fimkhur turin zirtir ila.

4. Kangmei tichhuaktu ni lo vin, kang \helhtu nih tum zawk ila.

5. Mahni in leh a vel vawng fai rengin, kangmei tichhuak awlsam thei chi reng reng chu senghawi emaw, dah bo emaw ni se.

6. Mahni in \heuh electric wiring a felfai em tih check fo la, short circuit siam thei chi hmanrua reng reng hmang lo ila.

7. In chhungah sa kan rép avanga kangmei chhuak hi a tam, in chhungah ni lo, hmun him dangah tih ni se.

8. Mi henkhat chuan an vawk chaw chhumna in te sarép nan a an hman hin avangin, kangmei chhuakin an in a kang kai fo a, hei hi chín tam loh a him hle.

9. Kan gas thukte a khát tawkin check \hin ila, gas leak a awm leh awm loh en fiah \hin ni se.

10. Fimkhurna hi kangmei laka kan him theihna ber a ni tih hriain, fimkhurah lutuk a awm lo a ni tih I hre nawn fo ang u.

11. Kangmei a lo chhuak a nih chuan chí-ai mai lovin Fire & Emergency Services te i ko thuai hin ang u. Hna an thawh thuai theih nan hmun keng nachang kan hriat a \ul hle bawk.

 

The Mizoram (Prevention and control of Fire in the Village Ram) Rules, inkaihhruaina pawimawh tak, mi tinin kan zawm tur a siam a, chungte chu

1) Hnim leh perhte (under growths), thing buk hniam chi (shrubs), di (grasses, etc,) thing lian chi leh mau/ ruate hi tihliam a, tihlum a, buh leh thlai dang chin tlak lohna khawpa tikangfim a, lei hânna (fertility) tida thei zawngin tu man ramhnuai leh in atan neih tlak ramah eng mah a hal tur a ni lo va, chutiang ram bul hnaiah mei a chhemin mei nung a kalsan tur a ni hek lo.

2) Rule 5-in tih tur a tukte bawhchhiain tu man mihring nunna tiderthawngin, ro sum leh bungruate ch^n tihlauhthawnawm a, vantlang pawi sawi zawnga thil halin, mei chhemin, timit lovin a kalsan tur a ni lo.

3) Chhungkuain emaw, mi malin emaw, mahni ei relna hmun leh chenna in tikang a, \henawmte tana hlauhthawnawm khawpa mei tichhuak thei zawngin ei relna hmanrua - Gas, thingfak, meihawl, khawnvartui, thingther/ dapchher leh thil dangte duhdah takin a chelek tur a ni lo.

4) Mi tu pawhin khaw hnaivaiah hnim, thing ro, hnahchhawl, phul leh cha, thil dang eng pawh hal ral a duh chuan , hmun dang kang kai a, khua a man emaw, khaw \henawm tikang a, nunna leh bungruate meivapa an chan theihna tur pumpelh nan, a thil hal ral turte chu lian lo te tein a hal tur a ni. Thli tam laiin a hal hauh tur a ni lo.

Kumin 2025 January ni 7 a\anga ni 31 inkara Los Angeles a kangmei nasa tak chhuak te kha a va rapthlak em! Chenna in leh sumdawnna bakah office hrang hrang chhia ringawt pawh kha 18,189 zet a ni., mi 29 laiin an nunna hlu tak an chan a, mi 2,00,000 zetten an in leh lo an tlanchhiatsan bawk. He kangmei rapthlak tak, USA history-a a nasa berah hian thil kang chhia zawng zawng hlutna hi USD billion 20 zet niin an chhut a, acre 57,000 laia zau ram a kang chhia a ni. He kangmei rapthlak takah hian ka han tar lan tak bakah nungcha an kan hlum zat leh ecosystem a tihbuai dan phei chu chhut sen pawh a ni lo hial a ni. A nghawng hi a nasa em em mai a, boruak a tihchhiat dan leh boruak chhia nasa tak avanga hriselna a khawih pawi theih dan turte pawh chhut chhuah hleih theih a ni lo. Kangmei laka ram ropui USA pawh a tlawm duai duai mai a ni ber e.

Kan ramngaw, thing leh mau leh nungcha tinrêngte suattu ber kan rama kângmei chhuak țhîn tihtâwp hi siamtu Pathian laka kan bat a ni tih kan hriat tlân țheuh hi a pawimawh hle mai. Thing leh maute hi kan nunna hnar, boruak țha te, tui tlan tûrte leh ni tina kan khawsakna kawnga kan mamawh tinrêngte min petu an ni a, kan ramngawte tikâng lo tûra theihtâwp chhuaha hma la theuh turin kan inngên a ni. Cree Indian thufing pakhat chuan, “Kan thing neih kan kih zawh vek a, kan lui neihchhun kan hrai a, kan sangha awmchhun kan man hunah meuh chuan pawisa hi ei theih a ni lo tih kan hre chhuak tawh ang,” a tih hi a dik tak zet a, a dikzia kan tem chho mek bawk a ni. Khuarel zahngaihna hian tawp chin a nei fo. Kan ramsa, sava leh nungchate namen lovin kan suat a, thing leh mau tichereuvin ram kan tik^ng duai duai a, kan lui tui lah kan bawlhhlawh paih avangin a bawlhhlawh zual zel bawk. Kan leilung hi kan suasam a ni ringawt mai. Tui hna tlem zel te hi a manganthlak ta tak zet. Kum tina kohhran leh pawl hrang hrang \halai rual, a hlawp hlawpa insuk nana an hman, an insukna hmun Mat lui pawh insukna tham a ni ta lo. Eng kan ti zo ta nge ni le?

Ram kâng laka kan lo fihlîm zâwk nân Mizoram sawrkârin lo leh huan hâl hun tûr ruahmanna a siam țhîn a. He thupêk hi lo leh huan hâl tûr neite chuan zâwm țheuh ila, mei kawng pawh țha takin sial țheuh thei ila a duhawm hle mai. Ramngaw kan humhalha kan tikâng lo a nih chuan keimahni tân mai bâkah kan tu leh fate tân ram kan humhalh tihna a ni a. Ram tikângtu chuan hnam a timualphoin, ram hmêl a tibâl a, chuvâng chuan mi tinte i fimkhur tlâng ang u.

Bharatiya Nagarik Surakhsha Sanhita (BNSS) 2023, section 163 hmangin Lunglei DC chuan kangmei chungchanga mipuite zawm tur thu a rawn tichhuak a. Chutah chuan March ni 15, 2025 hmaa huan leh lo hal tur a nih thu te, mei kawng sial uluk tur leh ram tikang lo tura fimkhur tur te, kangmei tichhuak thei - meizial bung paih, mei chhem leh tuialhthei laka fim turtein vaukhanna thu, thla hnih chhung hman tur a inziak a ni. Hei hi kan ngaih pawimawh a \ul tak zet a ni.

Kângmei avânga mihring nunna hial chân tate, in leh lo, bungrua zawng zawng pawh chuh hman miah lova chân tate an awm țhîn, a pawi hle mai. Tam tak hi chu vânduaina tâwk ve hrim hrimte pawh an awm laiin, țhenkhat erawh hi chu fimkhur loh vângte pawh a tih theih ve âwm e. Chuvângin, mi tin kan fimkhur tlân hi kan himna pakhat a ni tih kan hriat a țha âwm e. Fimkhurah fimkhur luat a awm love.

           

 

 

 

 

No comments:

Post a Comment