THALAITEN TUTE NGE KAN NGAIHSAN ANG?

(Hei AIR Lunglei a, Youth Programme-a tihchhuah atana ka ziak leh sawi a ni a, a ngai ngaiin ka han dah mai a ni e)

Chibai ule. Kan thupui pawimawh tak ‘Thalaiten tute nge kan ngaihsan ang? tih hi mahni theuhah inzawt ta ila, a chhanna pawh a inang lo nuai ngei ang. Amaherawhchu, hmathlir fel tak siam a, ram leh hnam tana mi tangkai, chhungte tana chhenfakawm kan nihna tur kawngah erawh chuan kan inlungrualtlanna tur chu kan nei ngei ang. Kan nun dan a danglam zel rualin kan ngaihsan zawng pawh a danglam ve zel lo thei lo. Tunah a ni tawh lo ve ka tihna ni lovin, Sipai ngaihsan zual hun lai te, Driver ngaihsan em em hun lai te kan nei a, kan ngaihsante ang erawh chu kan ni vek thei lo. Kan ngaihsan chu mihring a ni emaw nun zia a ni emaw thui takin kan nun a hruai lo thei lo va, hmasawnna kawng pawh min zawhtirin min dal thei hle bawk a ni. Thalaite hi kan ngaihsan a inang lo thei hle awm e. Thenkhatin zaithiam an ngaihsan lain inkhelthiam ngaisang pawl an lo awm ang a, Politician ngaisang an awm laiin Evangelist ngaisang an awm ang. Khaw laia inla nalh taka leng thei, hausak hmel takte ngaisang an awm laiin Bible nena Biak In lam pan ngaisang an awm ang. Chutiang zelin thalaite zingah pawh kan ngaihsan hi a inang lo thei hle dawn a ni.

Tunlai khawvelah thalaite nun a chep a, harsatna hrang hrangin min tlakbuak tawh niin sawi thin mahse kawng tam takah thalaite kan vanneihzia erawh tui taka nileng sawi tham a ni ang. Khawvel letliama chengte khawsak phung pawh kan hmuin engkim kan hre pha a, Information Technology thiamna hmangin khawvel hi thingtlang khaw pakhat ang lekah kan chhuah chu a nih deuh ber tawh hi. Kan piputen Hringchar lam an hrut khan ‘Hei mi cheng an lo la awm ve zel a nih hi, kawng te pawh a la bel hun alawm!’ an ti duh chauh e an ti a, ram dangah hnam ropui tak tak an awm a ni tihte chu an ngaihtuah pha lo vai vai hle a ni. Eizawnna kawng lamah pawh Mingo ho, kan ngaihsan thin em em, Sappui ti hiala kan sawite pawh elpha-in, ‘anni’n an thiam chuan kan thiam ve theih loh nachhan tur a awm lo,’ tih rilru kan pu ta hial a nih hi. Khawvel dap deuh thawin eizawnna leh zirna hrang hrang avangin kan inzar pharh tawh a, Mizo thalai hming tha tak tak sawi tur an awm leh nawlh nawlh zel a ni. Amaherawhchu,  a bikin Mizorama cheng thalai tam takte hi dinhmun ngaihtuahawm takah kan ding lawi si a ni lawm ni? Kan thalaipuite hlawhtlinna hi a ropui, mahse a mi nawlpui tan eng  a nih si loh chuan lo lungmuanpui ve ngawt chi a ni lo vang.

Thalaite khawvel hi a thlakhlelhawmin a changkang zel a, chuti chung chuan engati nge heti taka thalai beidawng kan ngah? Engati nge thalai duhawm tak tak hman tlak loh an tam? Engati nge kan thalaite hun lo taka an thih fo mai le? Heng zawhnate hi mi tinin, chhungt inin, Tlawmngai Pawl zawng zawngin, Kohhran tin leh Sorkarin chhan theih a pawimawh ta a ni. Heng zawhnate hi kan chhan theih a, hnam ang a, tihtakzeta hma kan lak loh chuan hnam boralte kawng kan zawh ve thuai hi thil awm thei lo a ni hauh lo a nia. Chuvangin thalaite hi mahni awmhmuna lo lungmuang ve ngawt thei kan ni lo, hmathlir kan neih a ngai a, kan ngaihsan leh ngaihhlut zawng pawh kan siam thiam a hun ta. Ngaihsan tur dik lo kan ngaihsan avanga nun khaw lo ta hi tam tak an awm ngei ang. Chuvangin kan ram leh hnam, chhungkuain hma a sawn theih nan ‘Tute nge kan ngaihsan ang?’ tih hi kan ngaihtuah chian a ngai. Kan nun hruaitu ber chu kan ngaihsan zawng hi a ni. Kan ngaihsan leh ngaihhlutte chu nei thei turin kan inhuam thui a, mahni chhiat phah rawk khawp pawhin kan bei thin a ni. A chhe lam kawnga kan kal tawh vek chuan kir leh nachang kan hre tawh thin lo va, min khawih harh leh tur chuan beih tham fe a ni ta thin a ni. Chutia ngaihsan zawngten kan thinlung a hneh thin em avang leh kan nuna rorela a tha zawng pawha nasa taka min tiphur thei a nih avangin ‘Thalaiten tute nge kan ngaihsan ang?’ tih zawhna lianpui hi i han chhang dawn teh ang.

1.         Zirna lama hlawhtlingte hi kan ngaihsana kan hlut thiam a pawimawh ta hle mai. Midangte tana entawntlaka an thawhrim avangin a tawpah hlawhtlinna duhawm tak an chang thin. Reality show lama rawn hlawhtling phutte kan ngaisang a, kan phurpui a, a khaw nawtin kan buaipui luai luai a, thilpek chi hrang hrangin kan vawm kur luk thin. Hetianga lawmpui hi a tha lo ve tiin ka mausam ngawt lo nain a tawk chin kan thiam a ngai. Veng leh khuain kan buaipui luai luai chuan naupang lam tan chuan ngaihsan loh chi an ni tawh lo va, an ngaihsan zawng an tehna chu chumi lamah chuan an hawitir nghal ngei thin. Puitlingin an buaipui tak viauah chuan naupang mai ni lo, thalai lam pawh a sahawk berah an tang zui a, vawilehkhata hlawhtlin thut chakna an neih sa kha a chhem alh ta hluah hluah mai thin a ni.

            Zirna kawnga mi hlawhtlingte aia reality show, Idol thlan ilo vela rawn lar nghal thutte kan buaipui zawk a nih chuan, kan inenchian a hun ta viau a ni. Tunhma lamte khan kan mihlui hote civil service ilo-ah an tling nual a, tunah erawh min tilsan tan ta. Anmahni thlaktu tur thalaite an awm si loh chuan Mizote chu hnam dang ho thuhnuaiah kan kun reng mai dawn a ni. Zirna lama thalai hlawhtlingte hi ngaihsan nachang kan hriattlan hun hun chu zirna lama kan san hun a ni ang. Zirna lama hlawhtlingte hi kan ngaihsan thiam viau chuan thalai hlawhtling kan neih belh zel ang tih hi rinhlelh rual a ni lo ve.  

2.         Mi tei rei peih leh tumruh, harsatnain a hneh mai mai loh, beidawnna ruama tlu lut mai mai lo, mi huaisen kan ngaihsan a hun ta. Chutiang mi ni tur pawhin kan inbuatsaih a tul ta khawp mai. Harsatna hi nun chher hriamtu a nih chuan harsatna tawk tama tawntlang theitu nun chu a awhawm hle dawn a ni. Tupaw’n tum leh chak zawng kan nei theuh a, chumi tihhlawhtlinna kawnga ke kan pen tan chiah hian chawp leh chilhin harsatna tawn tur kan nei nghal ngei ngei thin. Zirlai pawhin tha taka pass a tum a nih chuan a harsatna tawh hmasak ber tur chu lehkha zir a ni. A zir peih tlat loh chuan Distinction-a pass turin hmathlir pawh nei mahse engtikah mah a hlawhtling ngai lo vang.

Kan hranghluite kha an ngaihsanawm thar leh thin. Rambuai hma lamah khan lehkha zir kha tih namai a ni lo. Tunlai ang a awm sa lei mai theih a ni lo va, ei leh barah chhungkua intodelh a ngai a, ram lama kawla ni chhuak chhiar a thawh loh chuan hawp khawp thar a theih loh. Zirna kawngah nise Mizoram chhungah school a tlem em em a, college kal tur phei chuan a hnai berah Manipur, Shillong, Guwahati pan a ngai a, inkalpawhna lah tun ang a ni hek lo. Retheihna nen ni tin an inbengberek a, lunglen leh zelthelnain hmun a chang lo. A hlawhtlin pawh an hlawhtling narawh e. Khang hranghlui ho hunah khan Civil Service pawh chapopui tham kan nei a, Mizote pawh kan hmingthat phah hle reng a ni. Khang an hlawhtlinna bul ber kha an teirei peih vang leh an tumruh vang lo chu puh tur a vang khawp ang. Tuna sum leh paia hma kan sawn tak hnu leh thlawhtheihna hial pawha kan thlawh liam zut zut hnu hian Mizoram pawn lama lehkha zir pawh kan tam ta. Kan hranghlui hote dinhmun atanga teh chuan eng kawng zawng pawha mi thiam leh hlawhtling rawn chhuak zut zut awm hi kan ni tawh a, mahse a ni hauh si lo hi a manganthlak lai chu a ni. Kan rama hna pawimawha thu kan hranghlui hote a til zel a, a thlaktu thangthar kan neih si loh chuan hnam dangin an rawn luah zel a ngai tlat a ni. Han zir tluang ta na chu Master degree kan zir thleng ve mai hlawm a, technical leh medical lamah pawh a kakpui kan chuang kai ve thuai a. Hemi baka intihsiakna tak tak bei tur leh zir zel turin kan taimaknain a tlin lo fo va, kan duh tawk ta deuh mai hi a veiawm ta. Tumruhna kha la zial mum tha zel ila, sang lehzual thleng thei turin tan han la leh tang tang ila chuan hlawhtlinna sang zawk kan ban pha mai tawh dawn asin.

Zirna mai bakah eng hna pawh thawk ila tei rei peihna hi kan tlakchham ber a ni mai ang em? Music zir sil nial nual, chhunzawm ta lem lo, computer, puan thui, TV ilo siam zir ve tawh engah maha chan leh si lo thalaite zingah hian engzat tak awm ang maw? Mizo thalai, tuna hna mumal nei lem lo zingah hian eizawnna kawng lama zirna, a hniam emaw a sang emaw paltlang tawh hi kan tam viau tawh lawng maw? Kan zir thiamnate chu engati nge eizawn nana kan hman leh tak si loh? 

Kan rama hnam dang hna thawka awmte hi i han bihchiang teh ang. Hnam dang chim ral kan hlau a nih si chuan hnam dang hnathawk tam berna Cement work, Motor workshop leh rawng hnawih lam hi hrut bik ila. Heng hna ka han sawi thawkte hi engtia rei nge an thawh tawh kan chhut ngai em? Tih tak zetin, rilru pe takin an thawk a, an tei rei peih em em mai hi an entawntlak a ni. Mizo tlangvalte hian hna tamna berah hian engati nge kan va inhnamhnawih tlem si ve! Mizo tlangval kut themthiam tak takte hian heng hna hlawk tak, vai mistiri pawh kan inchan lohnaah te hian inhnamhnawih kan tum em? Nge kan thawk zak? Rawng hnawih mawlh mai te hi vai thawhtir hi ka ui thin. PWD rate ang phei chuan kan Biak In tlanglawn kohhran member 600/700 awmna vel hnawih man hian nuai a hawlh thuak thuak a, kan sorkar building tam tak hi vai rawng mistiri ten an hnawih a sum an lalut tawk tawk a nih hi. Motor workshop lam lah kan thenawm Manipur unaute hnathawhna hmun turah kan ngai ta ni berin a lang. Taima takin an thawk a, an thawk reng peih a, an thiam a, sum an lalut a ni mai. Heng hna ka rawn tarlan tlemteah pawh hian hnam dang hnathawk ho hi an rintlak a, an teirei peih a, chhawr loh theih lovin an awm ta a nih hi. Mizo tlangval hian a thei ve chiang a ni, a tei rei peih phawt chuan. Hetianga mi tei rei peihte hi kan ngaihsan a hun ta. Hna hniam ni a kan ngaih kan kal pelh hi kan sum leh pai hman tamna an ni lawi si.

3. Mahni inthunun tha mi, discipline nei thate kan ngaihsan mai ni lo, chutiang mi kan nih a hun e. Thalai kan nih hun hi kawng engkimah kan vanglai a ni a, a chhe zawng leh a tha zawng pawha kan danglam em em hun lai a ni. Hemi hunah ngei hian mahni invawng peih lo chuan amah leh an chhungkuaah chhiatna a thlen nasa a, a hma lam hun a tichhe vek a, siamtha turin hun a lo tlai leh tawh thin si a ni. Pa pakhatin a tu leh fate a zilhna thu ka hriat hian ka rilru a luah reng thin. A tu leh fate a kokhawm a, chawhlui siamsakin thu pawimawh em em a hrilh hlawm a. Chuta a thu hlawmkhawmna chu ‘ Nun hi a hlua fiamthu thawh khum tur a ni lo’ tih hi a ni. A va dik chiang em! Kan nunna hi vawikhat atan chauh a ni a, a bak kan nei tawh lo. A chhe lam kawng zawh lo tura inven mai a ni lo, a tha leh hmasawnna kawng zawh tura mahni inthununa mahni leh mahni kan infuihthar reng loh chuan mihlawhtling kan ni thei ngai lo vang.

Pathianin kan taksa thunun thei turin rilru min pe a, kan hman thiam leh kan vannei a ni mai dawn a ni. Nepolean kha mahni inthunun thei tak mai a ni a, a duh hun huna muhila tho thei tur khawpin a taksa kha a vawng thei a ni. Zu leh ruihtheih thilah mai ni lo, taksain a thatpui theihna turin ei leh in mai bakah nitin nunphungah pawh mi inthunun thei tak tak an tam hle a ni. Kan thil duh leh tumte tihlawhtling turin discipline tha tak kan neih a ngai, mahni inthunun ngai lo mi, a ni tin hmuh leh tawn chawp ang ang danglam ve zung zung, luang thli chhem ang mai a thle kual mai maite tan hlawhtlinna kawng hi a ping hle a ni. 

4. Mi rinawm leh rintlakte hi an va hlu em! Chhungkua mai ni lo, ram leh khawtlang innghahna an ni. Engtik lai atang khan nge kan hnam hian rinawmna kan bosal tak ni ang aw? Mahni tana hlawkna a nih tawh phawt chuan a dik a dawk kan thlu tawh lo hi chu a manganthlak takzet ta! Mahni hlawh phu lo va khawsa a in leh lo nei iaih uaih, midang chan tur ngei pawh lo pumhmawm hram duh, Pathian aia sum leh pai ngaihlu kan tam ta lutuk hi a va mak ta em em ve! Contractor-te hna rintlak em em lo tura kan han ngai liam mai thei ta te hi kan fel vang nge kan beidawn tawh vang ni ang? Kan ram hian mi dik leh rinawm a mamawh a, rintlak taka mahni hna tawh phawt chu thawk thin mi a mamawh a ni. Mi zawng zawng MLA/Minister kan ni thei lo va, Officer kan ni vek thei lo. Kan ram leh hnam hmasawnna tur hi anni ho chauh kutah hian a awm lo va, mi tin mawhphurhna a ni. ‘Tui mal far te te, Tiau vut hrang awmkhawm, tuipui lian a thlenin ram nuam a lo awm’ tih thu hi kan hre thin. Mahni awmna hmun theuhva rinawm leh rintlak taka kan awm theuh chuan chu bak beisei leh tur a awm tawh lo, ram nuam kan siam dawn tih hi a chiang reng mai a ni.

5.  Chhungkua ngaihsak lam hi thalaite hian kan ngaihtuah ngai em? Chhungkua hi kan nun engkim lo intan na a ni a, ram leh khawtlang nun nawm leh nawm loh chu chhungkuaah hian a innghat thui hle a ni. Thalaite zingah pawh chhungkua ngaihsak, nu leh pa, u leh naute hmangaih thiam, inchhungkhur tana chhenfakawm tak tak an tam a, heng mite hi ngaihsan nachang kan hria em le? Kan sawi tam loh lam tak niin a lang a, a pawimawh hle bawk si. 

Hmeichhe lam aiin mipa lamin hei hi kan mamawh lehzual. Kan inchhungkhur a nuam emaw hrehawm emaw kan hausa emaw rethei emaw chhungkua kan ngaihsak phawt chuan  chhungkaw hlim leh hmasawn kan ni ngei ang. Sualna hrang hranga tlulutte hi chhungkaw kehchhia vang a ni e tiin a zir miten an sawi thin. Chumi ep chiah chu chhungkaw lungrual, thalaiten chhungkua an dah pawimawhnaah sualnain hmun a chang hlei thei lo tih hi a ni. Chuvangin thalaiten chhungkaw ngaihsak mite kan ngaihsan thar a, keimahni ngei pawhin chu mi pawimawhzia chu hriain in chhungkhura khawsa tama ngaihsak turin kan inbuatsaih theuh dawn nia.