Tuesday, September 17, 2024

ZALÊNNA NGE ZALÉNNA?

 

                                                                                                           C. Lalhmingmuana

Mahni pianpui \awng ni ta n^ chu kan hman d^n leh hriat d^n hi kan sahuai thing vawn tlut lo thei lo \hin. Mizo \awng hi a thl<k nei leh a thl<k dan azira awmzia nei hrang thei (tonal language) a nih avangin, thumal kan lam r$k d^n pawh inang lo a awm thei viau a ni. Zal>n/zal>nna tiha ‘l>n’ lai tak lam r$k d^n hi chi hnih a awm niin a lang. A tl^ngpuiin, zal>n/zal>nna tia ‘l>n’ thl<k hi hmang an tam zawk hle turah ka ngai a; chutih laiin, ‘len’ thl<k lova 'sei lenna' tih anga zalén/zalénna tia ‘lén’ lai lam ri s^ng bung nghat an awm bawk.

A thumal insiam d^n leh a awmzia a\anga han chh<t hian ‘zal>n/zal>nna’ tih hi, tunah hi chuan, a lam d^n dik z^wk niin a lang. Amaherawhchu, Mizo \awng hi \awng che (dynamic) ve reng \hin av^ngin a eng emaw z^wk z^wk hi chu kan pawm tl^n hun a la awm ngei ang.

Zal>n tih hi thumal pahnih za+l>ngin a rawn hrin chhuah, awmze chi hnih nei, thumal at^na kan hman (compound) t^k a ni a; a thumal kan tihdanglam (modify/inflect) chuan ‘zal>n’ tiin kan hmang \hin. Rozama Chawngthu lehkhabu ‘Mizo |awng Inhnial |hinnate’ tihah chuan heti hian a inziak - “Mahse, ‘zal>n’ tih hi ‘zaleng’ tih modified form a ni a; ‘za’ chu avaiin tihna ni a - ‘Kan zain i ding ang u, kan unau za’ te kan ti \hin; ‘leng’ chu khuahkhirh loh tihna a ni. Tichuan, avaia khuahhirh loh zaleng chu zal>n a lo ni ta a ni. ‘Na’ belh dawna tihdanglam tawh tihdanglam nawn leh chu \ul lova ngaih a ni ber ang - zal>nna tih dik zawka ngaih a nih chhan hi”.

Rozama Chawngthu hian zal>ng a\anga tihdanglam tawh zal>n chu ‘l>n’ lai tihdanglam leha ‘lén’ tia tawi nghata lam a \<l a tih loh thu a sawi a ni ber e. Hemi b^kah hian ‘zal>n/zal>nna’ chungchang thl<r binga ‘l>n’ lai hi thl<k tur a ni tih rawn sawitu kan hmuh leh chu C. Chhuanvawra a ni. Ani hian a lehkhabu ‘Mizo |awng Dictionary (A lam r$k dan nen) tihah heti hian a ziak - “Za hi zabi tiha za angin, l>n hi l>nna tiha l>n angin lam tur”

Miz \awng chungchanga kan pa lian pahnihte hian zal>n/zal>nna lam r$k d^n tur an ziak chiang hle a, an sawi fiah zui bawk a. Anni b^kah hian lehkhabua thl<k sei chhinchhiahna dah thlap kan hmuh theih \henkhatte, an hming leh lehkhabu chauh ka han t^r lang ang e.

1. Bible (Mizo (Lushai) - (OV) Reedited 17
2. Dictionary of the Lushai Language - Pu Buanga
3. Mizo |awng Dictionary - Remk<nga
4. Zo\awng Dictionary - RK Ngurchhawna, Rev ZT Sangkhuma, Lalzuia Colney
5. Mizo |awng Ziah Dan - MLC 4th Edition
6. Daidanna Bang Phena Thuruk - Zohmangaihi
7. Kohhran Chanchin - Rev Saiaithanga
8. Zal>nna Ram - Siamkima Khawlhring
9. Abraham Lincoln: Bawih chhuahtu ropui - R. Thanhlira
10. A search for Mizo identity: the story of Brig T. Sailo - John V Hluna
11. Pu Tawma In - Kailuia Sailo
12. Mizo History - V.L. Siama
13. Lal hlau lo \hi (1910 - 1952) - Lalzuia Colney
14. Mizoram X-Ray (Mizoram Thlirna) - T. Nghakliana
15. Pathian Biak Inkhawm Hruaina Bu: Synod Publication Board
16. Mizo leh Vai Chanchin Bu 1924 - Makthanga
17. Bombay Fantasies Bombay Inleng - VL Zaikima
18. Zirlai Puitu - Seletthanga
19. |halaite Hla Bu - Rokunga
20. Mizo \awng kalphung - James Dokhuma
21. Synod House Style - Synod Publication Board
22. Baptist House Style - Baptist Publication Board

Zal>n/zal>nna tiha thl<k sei chhinchhiahna indah thlapna lehkhabu hi a awm nual a, bu 24 chauh ka han t^r lang a ni e. Lehkhabu ka rawn dah chhuahte hi han en vang vang ila, a upa ber chu kum 1924-a tihchhuah (issue) Mizo leh Vai Chanchin Bu hi a ni ngei ang. Heta \anga a lan dan chuan Mizo leh Vai Chanchin Bu chhuah hun lai, 1902 bawr velah pawh zal>nna tiin an lo lam ri ngei a ni tih a hriat theih.

Zalén/zalénna tia ‘len’ hi sei lenna tiha ‘len’ thl<k tawi nghat anga lam tur tih inziahna lehkhabu erawh ka la chhiar fuh lo va. Chutianga tawi nghata lam r$k tur a ni tih tilanga a chhinchhiahna pawh dah thlap ka la hmu lo bawk, lehkhabu ka chhiar tam loh v^ng pawh a ni maithei. Mi \henkhatin ‘sei lenna’ tih anga zalen/zalenna tih an lam rik chhan nia ka rin, rinthu tak meuh meuhvin ka han sawi lang ve ngawt ang e. |awng insiam danglam d^na pawimawh >m >m chu kan hrawkin a lam r$k d^n hi a ni.  Kan hrawkin lam nuam a tih zawk vangin thumal hrang hrang pawh kan lo tidanglam tawh \hin niin a lang; entir nan, Pawi - Pawih, bawi - bawih, Paite - Paihte, ldt. Hetiang kalphung deuh hian zal>n/zal>nna tih \hin pawh hi mi \henkhatin, a lam nuam lam zawng zalén/zalénna an lo ti \hin a ni mahna.