Thursday, October 26, 2023

NUNNA HI A HLU BER E

 


Hringnun buanpuite kan buanna buanzawlah hian,
Arpa chan changa hnehna kan aupui ch^ng a awm a,
Thinlung ruma chauva kan tluk der chang pawh a awm bawk thin.
Mai lumin a hnun leh a mawng lam a tihlan chhawk angin,
Hlim ni a lo thleng thin, lungngaih ni pawh.
Mangannain min hual a, tlan chhuahna reng awm lo angin,
Eng lam reng hawi theih loh hun a lo thleng fthin.
Chutiang hunah meuh chuan a chhe ber thleng tura thu tihtluk a awl a,
Beiseina kawl eng a lang thei lo va, nun hian awmzia reng neiin a lang lo bawk thin.
Hringnun hlutna kan hmu thiam lo va, duhsaktu aw ri a ring tawk zo lo va,
Hmangaihtu hmel lah a lang fiah thei hek lo.
Vai kian zawh rual loh thimna chhumpuiin min chimin kan hria a,
Chutah chuan nun hlutna a bo va, khawvel thl^khlelhna reng a awm tawh lo.

Mahse maw, chungpikna hual vel karah chuan awm mah ila,
Mahni nun meuh pawh hlut zo tawh lovin lang mah ila;
Kan ta emaw kan tih kan nunna hi min petu a awm tih a lang chiang a,
Ani chu nunna neitu a ni a, a neitu chuan a lo hlut na meuh mai.
Nunna siamtu chuan nunna chu leilung nen a khaikhin a,
Namen lova tam tuifinriata tui zawng zawng nen pawh.
Leilung thuneihna rawn intar lanna thlipui leh ruahpui nen a buk a,
Lunghlu tha mi leh rangkachak mawi tinreng nen pawh.
A thlang zawk asin hringmi nun hlu, ama kut ngeia a din kha.
Duh taka a siam, tlai ni lenpui atana a duan ngei kha.
Eng dang rengin a hlutna a khum zo lo va;
A thinlungah luahlantu an awm lo va, ropui zawk reng an awm lo.

Thlipui nasa tak a lo tleh lai khan, namen lovin tui chu a fawn a,
A fawn sang zel chuan an lawng chu a rawn khuh ta hlup hlup a.
Zirtirte chu mangangin an awm a, nun chan mai thei dinhmunah an din avangin.
Mahse, engkimtithei Isua chu, a thuneihna zawng nen a rawn tho va.
A thilsiamte zinga duh thlang tur dinhmunah ding mah se,
A thlan zawk turah a chiang a, inngaihtuah a mamawh lo.
A thilsiam thlipui leh tui aiin hringmi nunna chu a thlang zawk a,
Thlipui leh tuifawn chu hauvin, “bang rawh u, bang rawh u.” tiin.
Thlipui a ngawi a, tui fawn a reh a, zirtirte erawh hlimin a au si.
A hlut zawk nunna chu a chawi sang a, nunna tharin a thuam a ni.

Uirenu an man lai khan, a sualnain a mihring hmel a hliah a,
A nunah thiamna reng an hmu lo va, chhe lailet derah an chhuah a ni.
Dan atangin an en a, an chhui a, eng dang an hmu lo,
Mi sual uirenu an hmu a, thihna khawp sual a ni an hmuh ni.
Isua hnena an rawn hruai erawh chuan, a sualna aiin a nun hlutna a langsar a,
Mi sual thi tlak ni lovin, tisa leh thlarau neia a din, sual bum a ni tih a lang chiang zawk a;
A sualna aiin a nunna hlu tak chu a hmu zawk a, duh taka a din ngei chu.
‘Sual nei lovin deng hmasa se’ a tihna chuan hnehna a thlen a,
Nun reng nei tawh lo tura ngaih chuan a nun siamna hun a nei leh ta.

Engkim siamtu chuan nun min pe a, kan enkawl turin.
Kan nun hi ngai hlu hle teh ang u, a thlawna kan dawn a ni si a,

(Dt 26.10.2023 zan dar 9:06. Naktuk Dt 27.10.2023 'Zirlaite Ni' a Recitation sawi tura min ruat avangin he thu hi ka sawi atan ka phuah a ni.)  

Friday, June 17, 2022

UIAWM NGE UIHAWM?



Lainat - lainatawm

Duh - duhawm

Ui - uiawm


Hei hi ṭawng kal dan tur niawm tak a ni a; mahse, 'uihawm' tia hmang hi an tam ta hle. Chuvangin, uiawm leh uihawm inkarah hian a dik zawk zawn a huphurhawm tak zet a; chutih karah, ziak hlui lamah pawh an lo hman pawlh ve tho bawk si.


UIAWM:

1. Pastor Vanchhunga (b 1875) - Lusei leh A vela Hnam dangte Chanchin - 1955 (phek 9, 152)


2. Mizo leh Vai Chanchin bu. July 1916, bu-7na


UIHAWM


1. Mizo leh Vai Chanchin bu. 1932, February 


2. Mizo Tawng Grammar - 1969, Phek 129


Hetiang hian, ziak hlui lamah pawh an lo hman pawlh ve nawk nawk tawh a lo ni. K. Zawla ngei pawh hian a lehkhabu hrang hrangah a hman pawlh bawk.


Ṭawng rik dan tidanglamtu ber hi kan vocal chord/glottis inhawn leh kharah hian a ni. Chu chu ṭawng hrang hranga kan hman rim dan erawh a inang lo. 


 'Uihawm' an tih hian 'a uih' tihna a ni chuang lo va, a dik lo tih theih a ni lo. 'Uiawm' tih hi a bulthuma a nihna zawk niin lang mah se, glottal stop (hrawk inkhar/hawng) vangin H a lo ri tel ta a, chu chuan a awmzia a tidanglam chuang lo. Glottal stop vanga kan thu lam dan danglam ta entirna ṭhenkhat tar lang ila.

Pawi - Pawih

Bawi - Bawih

Paite - Paihte


Tunah hian glottal stop 'H' vangin 'nuai' (lakh) pawh 'nuaih' tia lam an tam ta a ni. Hetianga lam a nih hian, hun a lo reia mi nawlpuiin an hman chuan țawng dikah pawm a lo ni ta mai țhin a ni. 


Țawng rik dan siamtu ber, kan hrawk (vocal chord/glottis) vang hian, thu pangngai reng pawh kan hmanna hmun azirin a ri a danglam thei.


Entirna pakhat chauh han siam ta ila.

 'Ani hi chu kan chhuanvawr ber alawm' kan ti a. 'Chhùanvàwr' tih thumal chu mihring hminga kan hmanin a lam dan a dang leh daih a, Chhùanvâwra a ni ta daih a ni. Hei hian kan hrawk inhawng leh i kharin kan țawnga awmzia a neih thuizia a lan tir a ni.


Mizo țawngah hian, themtleng tê zawk ang maiin H leh V hian hmun a luah a. Kan lam ri tela kan ziak tel nawk nawk bawk țhin. JF Laldailova phei chuan 'kan lam rik tel chu kan ziak mai ang chu' tih ang tiata sawiin a hmingah pawh V a ziak lang tel ngei țhin.


Engpawhnise, 'uiawm leh uihawm' tihah hian inhnialna tur a awm lo va, a dik leh dik lo kawh tur a awm na hek lo. Kan grammar lam tui miten 'a dik zawk' zawn tuma pakhat zawk hnawlin sawi fiah an han tum ngial a, a fiah tak tak thei chuang lo va; hmawlhte dawlh tum ang mai a la ni tho. 


Țawng zir mi chuan 'rilru zau tak a pu ang a, țawng hausakna a ngaihtuah ang' tih hi a la dik zel zawk a ni.

Lainat - lainatawm

Duh - duhawm

Ui - uiawm


Hei hi ṭawng kal dan tur niawm tak a ni a; mahse, 'uihawm' tia hmang hi an tam ta hle. Chuvangin, uiawm leh uihawm inkarah hian a dik zawk zawn a huphurhawm tak zet a; chutih karah, ziak hlui lamah pawh an lo hman pawlh ve tho bawk si.


UIAWM:

1. Pastor Vanchhunga (b 1875) - Lusei leh A vela Hnam dangte Chanchin - 1955 (phek 9, 152)


2. Mizo leh Vai Chanchin bu. July 1916, bu-7na


UIHAWM


1. Mizo leh Vai Chanchin bu. 1932, February 


2. Mizo Tawng Grammar - 1969, Phek 129


Hetiang hian, ziak hlui lamah pawh an lo hman pawlh ve nawk nawk tawh a lo ni. K. Zawla ngei pawh hian a lehkhabu hrang hrangah a hman pawlh bawk.


Ṭawng rik dan tidanglamtu ber hi kan vocal chord/glottis inhawn leh kharah hian a ni. Chu chu ṭawng hrang hranga kan hman rim dan erawh a inang lo. 


 'Uihawm' an tih hian 'a uih' tihna a ni chuang lo va, a dik lo tih theih a ni lo. 'Uiawm' tih hi a bulthuma a nihna zawk niin lang mah se, glottal stop (hrawk inkhar/hawng) vangin H a lo ri tel ta a, chu chuan a awmzia a tidanglam chuang lo. Glottal stop vanga kan thu lam dan danglam ta entirna ṭhenkhat tar lang ila.

Pawi - Pawih

Bawi - Bawih

Paite - Paihte


Tunah hian glottal stop 'H' vangin 'nuai' (lakh) pawh 'nuaih' tia lam an tam ta a ni. Hetianga lam a nih hian, hun a lo reia mi nawlpuiin an hman chuan țawng dikah pawm a lo ni ta mai țhin a ni. 


Țawng rik dan siamtu ber, kan hrawk (vocal chord/glottis) vang hian, thu pangngai reng pawh kan hmanna hmun azirin a ri a danglam thei.


Entirna pakhat chauh han siam ta ila.

 'Ani hi chu kan chhuanvawr ber alawm' kan ti a. 'Chhùanvàwr' tih thumal chu mihring hminga kan hmanin a lam dan a dang leh daih a, Chhùanvâwra a ni ta daih a ni. Hei hian kan hrawk inhawng leh i kharin kan țawnga awmzia a neih thuizia a lan tir a ni.


Mizo țawngah hian, themtleng tê zawk ang maiin H leh V hian hmun a luah a. Kan lam ri tela kan ziak tel nawk nawk bawk țhin. JF Laldailova phei chuan 'kan lam rik tel chu kan ziak mai ang chu' tih ang tiata sawiin a hmingah pawh V a ziak lang tel ngei țhin.


Engpawhnise, 'uiawm leh uihawm' tihah hian inhnialna tur a awm lo va, a dik leh dik lo kawh tur a awm na hek lo. Kan grammar lam tui miten 'a dik zawk' zawn tuma pakhat zawk hnawlin sawi fiah an han tum ngial a, a fiah tak tak thei chuang lo va; hmawlhte dawlh tum ang mai a la ni tho. 


Țawng zir mi chuan 'rilru zau tak a pu ang a, țawng hausakna a ngaihtuah ang' tih hi a la dik zel zawk a ni.

Wednesday, February 9, 2022

Tlangsam leh Pholeng


COVID-19 veite tan damdawi ṭha nia an sawi avangin a rawn lar thar hle. Chutiangin lar lo mah se, masi dawnah a rawn par ṭhin avangin mi tam tak lunglen kai thotu a ni bawk a. Chumi piah lehah chuan pem thar damdawi atan kan hmang nasa hle bawk. Hnim ṭangkai tak chu a ni e. A hming pawh hi tlangsam tih leh pholêng tih hian kan sawi fin mai a, hming dang pawh a la nei awm e. A ṭobulah chhui ang.


Tlangsam : Kum 1898 bawr vela British ram tehtu (survey) lo kalte khan an ram tehna leh enna daltu thing leh mau an samtir ṭhin a; chuvangin, Mizoten tlangsâm tiin an lo ko ta mai a ni. Chung surveyor-hoten hnim par chi an rawn ken chu an kalna hmun hrang hrangah an theh ṭiak a, kan ram leilung an ngeih bawk nen an pung chak ta hle mai. Chu hnim par chu a theh ṭiaktute hming chawitirin tlangsam tiin sawi a ni zui ta a, a lam rik dan pawh a dang ta hret a ni.


Pholêng : Khâng British surveyor ho bawk khan hmun langsar laiah ralkhat aṭang pawha hmuh mai awlsam turin langsar zetin chhinchhiahna an târ ṭhin a, chu chu pholêng tih a ni. Aizawl bul lawka khaw pakhat - Paikhai pawh saw, tlangsâmhovin pholêng atan 'phai' (phaiphek)an tah a, an khaina hmun a nih avangin Phaikhai tih a nih zet hnuah Paikhai tih a ni zui ta a ni.


Britiah Surveyor-hovin hnim pâr chi an tihṭiah chu tlangsam tia an sawi laiin, pholêng khaitute tho kha an nih avangin pholêng tiin an sawi zui ta bawk a. Pholêng tak zawk erawh a bo titih ta der chu a nih hi.


Tin, tlangsam/pholêng hi buarzam, berhnam, mau lan hlo tiin an sawi bawk a; mahse, hriat erawh a hlawh vak lo chu a nih hi.

Sunday, February 6, 2022

Engtin nge faina lamah hma kan sawn ang? (Radio speech)

 

Engtin nge faina lamah hma kan sawn ang?

C. Lalhmingmuana
Chief Organiser
Clean Lunglei

Chibai u le. Mihring nunphung a lo changkan rual hian faina kawnga hmasawn duhna lian tak a tel nghal em maw chu tih turin faina hian kan nun a luah th<k viau mai. Kan pi leh pute hunlai kha mitthlain a chhui let a, mawlmang tak khan khawsa mahse faina kawngah inkaihhruaina an lo nei \ha ve viau tih a hmuh theih. An inkaihruaina pakhat, pawimawh em em chu,‘kawng thlangah zung la, kawng chhakah e rawh’ tih a ni. Inthiar kawngah ngaihtuahna thui tak an nei tih a hriat a, kawng thlanga an zun chuan kawng tibawlhlawh lovin a luang thei a, kawng chhak lama an inthiar chuan kawnga kalten a rim chhia an hre dawn lo bawk a ni. He an inkaihhruaina pawh hi tun thlengin a la pawimawh a, entawn mamawh fe fe a la awm theih hlein a lang. Heng lo pawh an nun kawnga faina nena inkaihhnawih sawi tur a la awm nual a, kan chhui ber a nih loh avangin chu lam chu thl<r thui tawh lo mai teh ang. Mizote nunah hian faina hi thil thar a ni lo va, inkaihhruaina fel tak nen kan lo kalpui tawh \hin tih erawh a chiang hle thung a ni.

KAN MAMAWH - KAWNGPUI THA (Radio speech)

 


Chibai u le. Mihring khawsak a lo changkan zelna kawnga pawimawh em em chu kawngpui \ha hi a ni. Kum 5000 vel liam daih tawhah khan India rama roreltute khan kawngpui neih \ulzia leh a \angkaizia an lo hre tawh a, inkalpawhna leh insumdawn tawnna atan theihtawpin kawngpui sial hna an lo thawk tawh a ni. India ram roreltu ropui, Ashoka leh Chandragupta te hunlai a\ang khan an lo buaipui daih tawh a, a hlawhtlinna tak tak erawh Mughal-ho hunlai khan a ni thung. Tuna India rama kawng pawimawh \henkhatte hian Mughal-ho kawng lo zawn tawh sa kha rawn chhuiin an rawn cheibawl chhunzawm a ni. Tunah chuan India ram hian khawvela kawngpui nei \ha 2-na dinhmun kan hauh mek a, Km 5.89 million a thui kan nei mek a ni.

Mizoramah pawh kawngpui pawimawhzia hre chiangtu Sapho kha kawngpui sial hna thawk hmasatute an ni. Vai len vawi hnihnaah khan chhim lam a\anga lo kalte kha ‘Lushai Expeditionary Force’ tia invuahin Tlabung atangin an rawn thawk chho ta a ni. Colonel Vincent Tregear (a hnu lawkah General a kai) hovin sipai 2000 leh puakphur 2500 bakah laipui 2 leh sai 38 nen an rawn thawk chho ta mup mup mai a. January ni 16, 1889-ah Tlabung a\ang chuan Sai kal theih tura zauvin (feet 4 – 6) kawngpui sial hna an rawn thawk \an ta a, March ni 11, 1889-ah mel 41-a hla Lunglei chu an sial thleng ta a ni. Hei hi Mizorama kawngpui hmasa ber a ni. Kum 133 lai a liam dawn ta a, kan kawngpuite pawh theihtawpa thuam \hat zel a ni a, a pawimawhzia a lang chiang tulh tulh a ni.

SALEM VENG ATANGA THLIR LETNA

 


C. Lalhmingmuana

Salem veng atang hian ka han thlir let a, kan Zoram ngei mai, a bikin Lunglei leh a chhehvela Sapho leh lalho sulhnu hnutchhiah, a \ha leh \ha lo pawh tam tak a lang a, a lang zawng zawng erawh ka ziak lang vek s>ng lo. Kum 1900 hma lam phei kha chu thing leh raw innawh lai tak tak a ni a, hmun tinah buaina chhum a zing a ni ber e. Tlang hrang hrangah mahnia ro inrelin, mahni tawka thuneihna punhlum nei chung leh, na taka mahni ram humhalhin pi leh pute an lo khawsa tawh \hin a, ram dang hnam dang an ngai bik lo hle. Chutih laiin Kumpinu sawrkar chuan ram l^k chin tawk a nei lo ve thung a, ramah a tuihal em maw tih turin ram a awp hnem hle a ni. Chuvangin, hnam changkang tak Kumpinu sawrkar khan kan pi leh pute sadai a rawn \hiat tel ve tlat mai. An ram chhuahna leh an ram luah chin an rawn n>k an rawn n>k takah chuan, ‘thih leh ruam khatah, dam leh tl^ng khatah’ ti \hin Mizo pasal\hate thin a so ta a, Kumpinu ram awp chinah hriam an lek zui ve ta a ni. Hetianga an inchemh^r takah chuan sawrkar chak tak British chuan kan zotl^ng ram nuam, kan chhuan em em pawh an rawn luah ta a. Thil tam tak inthl^k danglam chhovin sakhuana thlengin kan hnam nun a sawi danglam zo ta a.

Hnam kawlhsen leh thunun hara British-hovin an ngaih, tlang ram cheng Mizote leh Zohnahthl^kten British-ho awp chin rama hnuhma an zu neih dan hi chhinchhiah fel a awm tam lo hle a, kum 1800 hma lam phei chu hmuh tur a awm lo hial a ni. Hmanlaia kan pi leh pute khan phaitual zu run hi an lo ching ve fe tawh mai a, mi lu tam tak hawnin sal leh rall^k sum an hawn tam \hin hle niin a hriat. Chutianga thil hlu hawna leh salte an man \hin avang leh an chenna ram an humhalh avang te chuan phai ram hi an run \hin ni berin a lang. Chhinchhiahna hmuh theih chinah kum 1824 – 1854 inkar khan vawi 19 lai phai an zu run a, mi 107 lai thatin, mi 15 an hliam a, sal atan mi 186 an man bawk. 1854 hnu lamah pawh hian hmun hrang hrangah Vai an run hi hmuh tur a awm a, a hnuhnung ber chu kum 1892, April ni 4-a Hailakandi-a Boruncherra thingpui huan Lalburha’n a run kha a ni. Hemi \um hian mi 45 thatin sal 13 an kai bawk. Mizoten Vai an runa an thah zat leh sal an man zat tak hi chiang taka hriat theih a ni lo va, mi an thah \euh thu leh in tam tak an hal thu te hi sawi a ni liam mai mai bawk a. Hriat theih chinah chuan khaw 43 an hal a, mihring 705 thatin salah mi 1034 an man. Sawi tawh angin \awngkaa inhlan chhawn a nih \hin avang leh ral lu an lak zat chiah sawi harsat chang a awm avangin a z^t chiah hi a chian theih loh a, tar lan ai hian a la tam ngei ang.

SAPHO LEH MIZOTE

 

(BHSS tl^ng a\anga thlir letna)

Baptist HSS Serkawn tl^ng a\ang hian ka han thlir let a, kan Zoram ngei maia Sapho sulhnu hnutchhiah, a \ha leh \ha lo pawh tam tak a lang a, a lang zawng zawng erawh ka ziak lang vek s>ng lo. Kum 1900 hma lam phei kha chu thing leh raw innawh lai tak tak a ni a, hmun tinah buaina chhum a zing a ni ber e. Tlang hrang hrangah mahnia ro inrelin, mahni tawka thuneihna punhlum nei chung leh, na taka mahni ram humhalhin pi leh pute an lo khawsa tawh \hin a, ram dang hnam dang an ngai bik lo hle. Chutih laiin Kumpinu sawrkar chuan ram l^k chin tawk a nei lo ve thung a, ramah a tuihal em maw tih turin ram a awp hnem hle a ni. Chuvangin, hnam changkang tak Kumpinu sawrkar khan kan pi leh pute sadai a rawn \hiat tel ve tlat mai. An ram chhuahna leh an ram luah chin an rawn n>k an rawn n>k takah chuan, ‘thih leh ruam khatah, dam leh tl^ng khatah’ ti \hin Mizo pasal\hate thin a so ta a, Kumpinu ram awp chinah hriam an lek zui ve ta a ni. Hetianga an inchemh^r takah chuan sawrkar chak tak British chuan kan zotl^ng ram nuam, kan chhuan em em pawh an rawn luah ta a. Thil tam tak inthl^k danglam chhovin sakhuana thlengin kan hnam nun a sawi danglam zo ta a. A chhe zawnga nghawng tam tak a awm rualin a \ha zawnga thil inthl^k tam tak a awm bawk a, chu’ng erawh kan thlur hman lo thung ang. Sapho nena ka inhriat \anna a\anga Baptist HSS Serkawn din chhoh dan thlenga rawn tar lan ka duh avangin a chipchiarin kan ziak dawn lo tih a lang reng mai a, kan sanghar ^r rawh dawn a ni ber e.

Hnam kawlhsen leh thunun hara British-hovin an ngaih, tlang ram cheng Mizote leh Zo hnahthl^kten British-ho awp chin rama hnuhma an zu neih dan hi chhinchhiah fel a awm tam lo hle a, kum 1800 hma lam phei chu hmuh tur a awm lo hial a ni. Hmanlaia kan pi leh pute khan phaitual zu run hi an lo ching ve fe tawh mai a, mi lu tam tak hawnin sal leh rall^k sum an hawn tam \hin hle niin a hriat. Chutianga thil hlu hawna leh salte an man \hin avang leh an chenna ram an humhalh avang te chuan phai ram hi an run \hin ni berin a lang. Chhinchhiahna hmuh theih chinah kum 1824 – 1854 inkar khan vawi 19 lai phai an zu run a, mi 107 lai thatin, mi 15 an hliam a, sal atan mi 186 an man bawk. 1854 hnu lamah pawh hian hmun hrang hrangah Vai an run hi hmuh tur a awm a, a hnuhnung ber chu kum 1892, April ni 4-a Hailakandi-a Boruncherra thingpui huan Lalburha’n a run kha a ni. Hemi \um hian mi 45 thatin sal 13 an kai bawk. Mizoten Vai an runa an thah zat leh sal an man zat tak hi chiang taka hriat theih a ni lo va, mi an thah \euh thu leh in tam tak an hal thu te hi sawi a ni liam mai mai bawk a. Hriat theih chinah chuan khaw 43 an hal a, mihring 705 thatin salah mi 1034 an man. Sawi tawh angin \awngkaa inhlan chhawn a nih \hin avang leh ral lu an lak zat chiah sawi harsat chang a awm avangin a z^t chiah hi a chian theih loh a, tar lan ai hian a la tam ngei ang.