Monday, February 11, 2019

SAVA - KAN RAM ROHLU



Sava veha ramsa pel thin hnam kan ni a, hmanlai hunah phei chuan ramvachal leh pasalthaten ngaihsan an hlawh a; ram lama thangchhuah phei chu vantlang chunga leng an ni thin. Hun a lo liam a, ramvachalten ngaihsan an hlawh ta lo va, humhalh duhna rilru a lo lian telh telh a, ramsate pawimawhnain kan thinlungah hmun a chang tam ta viau a ni. Hetih lai hian kan rama savate erawh dinhmun hlauhawmah an la ding ta fan a, kan hman nun leh khawsak pawh changkang chho viau tawh mahse savate nunna erawh a derthawng tulh tulh ni mai niin a lang.

Khawvel pumpui thlirin India hi sava chi hrang tamna ram a ni a, kum 2016 khan India ram pumpuiah sava chi hrang 1266 awma chhinchhiah a ni a, heng zingah hian chi 2 hi mang tawha ngaih niin chi 82 zet chu khawvel pumpuiah pawh mang mai thei dinhmuna ding an ni. Mizoram hi sava tamna hmun Indo-Myanmar bio-diversity hotspot an tih hmuna awm kan ni a, kan ram chhungah hian sava chi hrang engzat chiah nge kan neih hriat la ni lo mahse rintlak ber tura ngaih, “avibase” chhinchhiah danah chuan Mizoram chhungah hian sava chi hrang 660 zet hmuh chhuah a ni tawh. Heng bakah pawh hian la chhinchhiah loh la awm nual tura ngaih a ni. Heng sava chi hrang kan ramin kan neihte zingah hian chi 26 chu khawvel pumpuiah pawh mang mai thei dinhmuna ding an ni.

SAVA PAWIMAWHNA:
Kan khawvel sik leh sa awmdan dik taka awmtirtu pawimawh tak chu kan thing leh mau, ramngaw te hi an ni. Kan thingkungte an lo pun zelna tur leh ngaw khupa a awm theina  tura tangkai ber mai chu savate hi an ni. Mizoten thingkung kan tih chin zawng zawng deuhthaw hi a zirmite tawngkam takin ‘angiosperm’ an tih zinga mi a ni. Angiosperm chu sawifiah dan mawl thei ber chuan par leh rah nei chi tiin a fiah mai awm e. Heng thingkungte hi anmahnia lo pung mai an ni bik lo va, an rah chhunga chi atanga lo pung an ni ber. Savaten thingkung pun zelna atana an hnathawhte thlir ta thuak ila.

1. Inthlahpunna (pollination): Thingkung par chi a lo par hian, a parah a pa chi leh a nu chi a awm thin. Par khata mi pawh ni se a nu chi leh a pa chi an intawn fuh loh chuan chi tiak thei tur a insiam thei lo. Anmahni maia inpan thei an nih loh avangin pawn lam atanga puitu an mamawh a ni. Hemi kawnga thawh hlawk ber chu savate hi an ni.

2. A theh darhna (dispersal):  A nu chi leh a pa chi a intawn hnuah pawh hian thingkung a lo nih theihna turin kawng thui tak a la zawh a ngai. Thing chi awmze neia lak chhuah a nih hnuah hian a lo to a, a than len theih nan tui, ni sa, lei tha leh hmun awl a mamawh a. Hetianga thing chi theh darh tur hian nungchaten an put darh hi a pawimawh em em a ni. Thing chi thenkhat chuan ramsa leh savate chaw kawng (digestive tract) a kal tlang phawt hnua an ek chhuah loh chuan a tiak hlei thei lo a ni. Hetianga thing chi pu darh tur hian savate chuan thui tak tak leh hmun zau tak takah thlawhpui a, an theh darh thin avangin an pawimawh zual hle a ni.

3. Enkawl zuina (care):  Thing chi chu a lo insiam tan dawn atanga thing kung puitling a nih thlengin natna hrik, rannung leh a ei chhe theitu chi hrang hrang lakah ven leh enkawl reng a ngai. Sava tam zawk chuan an awmdan tura Pathianin a lo ruat angin, heng thing ei chhetu chi hrang hrang hi chaw atan a lo hmang ve hlauh thung a ni. An eizawnna hmun a nih ve tlat avangin savate chuan thing chu a puitlin thlengin kawla ni chhuak chhiarin an awmchilh a, a puitlin hnuah pawh a la chenchilh zui tlat a ni. Mithiamte zinchianna atanga an thu khaikhawmna chu “Sava chi hrang a tam poh leh thingkung chi hrang a tam a, sava tamna hmunah chuan ram bua pawh a insiam ngaw leh hma bik. Sava tamna hmunah chuan thingkung a hrisel bik a, thingkung dam hun chhung pawh a rei bik” tih hi a ni.

Sava pakhat hnathawh hlutna chhut dan hriatthiam awl tak chu hei hi a ni. Thing pakhat phuna kum khat chhung enkawl zuina man hi PWD SOR-ah chuan Rs 2000 vela chhut niin ka hria a. Sava rahtlan pakhat hian kum khat chhungin thing chi 1000 chuang a pu darh hmana ngaih a ni. Heng a put darh zawng zawng  erawh a tiak vek lo nain tiaka mual mual chu a awm ngei tura rin theih a ni.
Mizorama kan savate hi pangpar zu dawt chi (nectarivores) te, thei ei chi (frugivores) te, rannung ei chi (insectivores) te leh sahel ei chi (carnivores) te an ni a, heng bakah hian kan sawi tak chi hrang hrang ei chi (omnivores) thlengin kan nei a ni. Anmahni tangkaina zawnah chuan thawh hlawk tak an ni tih kan hriat a pawimawh hle.
Huan thlai siamte leh loneitute tan sava thenkhatte hi hnawksak an nih theihna chin awm mahse an  tangkaina lam kan hmuh thiam a ngai ve bawk. An tangkaina kawng han sawi leh thuak ta ila:
1. Lei tha siamtu: Sava ek hian lei tihthat nana tangkai tak uric acid a pai a, chu chu lei nen a inpawlh chuan lei tha tangkai tak a ni thei a ni.

2. Thlai ei chhetu hrik suattu pawimawh an ni. Rannung ei chi savate hian thlai tichhetu tur hrik leh an ek te an lo ei a, buh leh bal thar hun lai phei chuan heng thlai eitu hrikte hi an lo pung zual a, lo ei rem tur leh buh leh bal lo veng turin savate hi an pawimawh tak zet a ni.

3. Sazu vengtu:  Buh leh bal ei chhetu tawrhhlelhawm tak chu sazu chi ho hi an ni. Kan sawi tawh ang khan sava zingah hian sahel ei chi an awm ve bawk a. Mu lam chi ho hian buh leh balte lo vengin, a ei chhetu sazu te chu an tan chaw tui tak a lo ni ve thung a ni.

Kan leilung tana savate pawimawhna kan han sawi tak bakah hian kan ram, sava chi hrang hrang awm duhna hmunah hian kan savate hi sum hnar tha takah kan chan thei bawk a ni.
February ni 6-9, 2014 khan, Uttarakhand state chuan a vawi khatna atan Spring Bird Festival an buatsaih rup mai a, a rep zawrh lam ni lovin an savate khawvel hmelhriat tura pho chhuahna hun an hmang zawk a ni. He bird festival hi eco-tourism tihhmasawnna leh khualzinte hip luhna hmanraw tha eltiang a ni a, sava thlalak lama tuiten Uttarakhand an pankhawm ruih ruih a. Kum 2015 khan a vawi hnihna atana Spring Bird Festival an buatsaih leh ta hial a. Kum 2016-ah phei chuan state chhung hmun 4-ah Bird festival hi an hmang mup mup mai a ni.
Sava thlir(bird watching) hi khawvela intihhlimna thang duang ber pakhat a ni chho mek a. Kum 2006 daihah tawh khan USA bikah chauh pawh bird watching avanga sum virvel chu US billion dollar 80 a chuang der tawh a. Ram hausa zawk, a bikin American leh European hote hian bird watching-ah hian sum sen an hreh lo hle. US-a mihring 20% chu bird watcher an ni. Royal Society of Protection Bird (RSPB) tarlan danin kum 2009-ah ringawt khan Britain mi maktaduai 6 zet chuan kar tin deuh thaw sava thlirin an hun an khawhral ziah! Ram lar lutuk bik lo, kal pawh awlsam lutuk bik lo Rwanda chuan kum 2008 chhung lek khan US dollar billion 7 zet Bird watching atangin an lalut a ni. Ram hausa Europe, Japan leh Australia-a chengte phei chuan bird watching hi an atchilh a ni ber.

India ram bikah, Indian bird watcher lar, bird photographer ni bawk Sumit Sen-a’n internet hmangtute statistic leh kawng hrang hrang hmanga a chhut dan chuan kum 2009-2010 khan bird watching atanga India ramin a sum hai luh chu Rs.Vbc 113 zet niin a chhut a.  Sumit Sen-a te chhut dan hi a dik vek em tih chu thuhranah dah ta ila; khawvel pum huap emaw, India ram chauh huap pawhin bird watching-ah hian sum vir vel a tam a, a pung chho zel a, heng bird watcher-te hian an duhna lamah chuan sum sen an hreh miah lo tih erawh a chiang hle a ni.
Sumit Sen hian February ni 18-24, 2005 khan Mizorama a rawn tlawh a. Ni 6 lek a cham chhungin sava chi hrang 92 zet a hmuh thu a record nghe nghe. Centre for Environment Protection (CEP)-in Ngengpui Wildlife Sanctuary an zirchiannaah hectare khatah sava 10.72 zel an awm niin an report bawk. 

BirdLife International chuan Phawngpui National Park, Dampa Tiger Reserve, Lengteng Wildlife Sanctuary, Murlen National Park, Palak Wetland leh Ngengpui Wildlife Sanctuary te chu Important Bird Area (IBA) atan an puang tawh a. India ram hi nungcha tam zualna ram (megadiversity) 12 zinga pakhat a ni. India ramah pawh North eastern state-te hi nungcha chi hrang hrang tamna hmun a ni bawk. Keini state ngat phei chu nungcha zingah sava hi kan hausakna ber a ni hial awm e.

Kan ram hian khualzinte hipna tur hmanrua chi hrang tam tak kan nei hauh lo. India rama thangthar zawkte hian hun awl hnawh khah nan bird watching hi an uar deuh deuh zel dawn tih hi kan hriat a tul; kum 2025-ah chuan Indian maktaduai 115 zetin bird watching hi an atchilh tawh dawn nia chhut a ni.  Chu’ng mite hip lut a, lo dawngsawng tur chuan kan inbuatsaih a tul a; kan venhim a, kan roh phawt chuan heng mi hausa rual, sava ngainatute hi kan ramah an lo kal lohna chhan tur reng a awm lo, an hmuh duh ber sava kan neih miau avangin.
Sava pawimawhna hi sawi zawh vek theih pawh a ni lo va, kan hriat phak china an hlutna pawh hi ropui tak a ni. Kan hriat loh laia hna tangkai min lo thawhsaktu an ni a, an hlutna hre lova kan lo tihlum leh mai thin te hi a pawi em em a ni. An pawimawhna kan sawi bakah pawh hian savate hian ram leilung hrisel leh hrisel loh mihringte aiin an hre hma zawk a, an nungchang zir chian phei chuan hrilhlawktu tha tak an ni thei a ni. Hri leng lo hre hmasatu, leilung chhiatna – thlipui leh lirnghing thlenga lo hre hmasa zawktu an ni a, mihringte hian an lak atanga zir tur hi kan ngah hle a ni. Sava chi khat Canary te hi mihring tana hlauhawm boruak rimchhia hre thei em em an ni a. Mexico rama lungalhthei lai chhuaktuten an hmang tangkai hle a ni. An lungalhthei khurah canary sava an keng lut a, sava awmdan atang chuan gas hlauhawm an awm leh awm loh an hre thei mai a ni.

Savate pawimawhna kan sawi ta nual a, humhalh an tulzia lam thlur ve thung tawh ila a tha ang e. Kan ramah hian savate hmangaiha humhalh duhtu kan pung zel hi a lawmawm tak zet a ni. Savate humhalh an tulzia au chhuahpui a, an thlalak mawi tak tak rawn pho chhuak thin pawh kan pung zel a, nakin lawkah chuan a tihlumtu ni lo va, a humhalhtu kan nih vek theih hun hi a lo thlen ngei ka beisei tlat a ni. Kan rama savate zingah hian India ram pum pawha sava vang leh a thlalak awm chhun pawh kan thlala thiamten an rawn la leh nawlh thin hi a lawmawm tak zet a ni.
Kan ram sava anga kan ngaih tam tak hi kan rama cheng nghet ni lo an awm nual a, hengho te hi kan ram an awm chhunga kan lo tihlum mai a nih chuan hmuh tur an awm lo thuai dawn tihna a ni. Mizoram rawn tlawh thin savate zingah hian Sialsir (Amur falcon) te hi zin kawng zawh thui ber an ni awm e. Mongolia, Russia leh China tlangram atangin South Africa an panna kawngah Mizoram hi an chawlh lailawknaah hmangin November/December thla hian an rawn thleng thin. Sava thenkhat chu hmun hniam leh phaizawl – Myanmar, Bangladesh leh thenawm state atanga hun bik neia rawn pem thin an ni bawk. Sava pem chi Mizoram rawn tlawh thinte hi kan hre kim lo mai thei a, a lar zualte chu:

1. Sialsir 
2. Lailen  
3. Ter   
4. Vapual  
5. Kawlhawk  
6. Mulukawlh  
7. Chip  
8. Tawktawkawrsen                    
9. ThlekThlek (redstart)  
10. Chhuangtuar  
11. Grey Bushchat 
12. Vainronghak te an ni a, heng bak pawh hi a la awm ngei ang.

Mizorama sava kan neihte zingah hian thenkhat chu vang tak, mang mai thei dinhmuna dingte an ni hlawm a. Chung sava dinhmun derthawnga ding mekte chu ka han sawi lang tel hram teh ang.

MANG TAWH ANGA NGAIH THEIH (Critically endangered)
1. Mulukawlh ngum var (White rumped vulture)
2. Mulukawlh hmui ria (Slender-billed vulture)
3. Mulukawlh lu sen (King vulture)
4. Arawn hring  (Green Peafowl)
5. Tui varak thla var (white winged duck)
6. Tui varak lu sen (Pink headed duck)

MANG HLAUHAWM (Vulnerable)
1. Vanga (Blyths Tragopan)
2. Pengleng (Dark rumped swift)
3. Va-awk (Rufous necked hornbill
4. Thlohsai (Great-slaty woodpecker)
5. Yellow breasted bunting

DINHMUN DERTHAWNGA DING (near threatened)
1. Varung/Rungbekvar (White cheeked hill partridge)
2. Vavu (Mrs. Humes Pheasant)
3. Varul (Oriental darter)
4. Vangai/Vakhawpui (Austens brown hornbill)
5. Vapual (Great pied hornbill)

Heng kan sawi bakah pawh hian sava vang tak, hmuh zen zen loh pawh kan ramah hian a awm a, kan la hmuhchhuah loh pawh a awm ngei ang. India ram huap pawha sava vang tak pakhat chu hmanni lawk khan Mizoramah hmuh a ni. He sava hi Vazar awm de chi a ni a, a saptawng chuan spot breasted laughingthrush an ti. India rama a thla an lak hnuhnung ber chu kum 1952 daih tawh kha a ni. Kum 4/5 liam ta vel khan Nagaland leh Arunachal Pradesh-ah a thawm chauh hriat a ni. Hetianga sava vang tak kan ramah ngei a lo awm hi a lawmawm tak zet a ni. Keima tawn ngeiah pawh sava tam lo ve tak, Ramvakelchal, a thenin Valal an tih, a saptawng chuan Sultan Tit an tih chu a thla ka la fuh hlauh mai a. Mizoram pawna mi hnam dangten an lo hmuhin a awmna hmun min rawn zawt chik hle a, mahse a thla ka lakna hmun tak hi erawh ka hrilh phal chuang lo a ni.
Kan sawi tawh ang khan kan ramah hian sava chi hrang kan ngah hle mai a, sava chi khatah ngawt pawh hian a chi hrang hrang a la awm chhawng leh a ni. Entirnan, kan sava hriat lar Tuklo pawh hi chi hrang hrang a la awm leh zel a – Zotuklo, phai tuklo, Vatalhkhuang, Tuklo bengngawng tihte a la awm hrang leh zel a ni. Vate kan tih ho-ah phei chuan chi hrang hrang a tamin hriatchian loh pawh a la tam hle ngei ang. Hengho hian hmangaihtu an mamawha duat taka humhalhtu an mamawh hle a ni.

Kan ramah hian savate hi dinhmun derthawngah an awm rei ta hle a, hlim tak leh zalen taka an awm hun hi engtikah tak thleng ang maw? Mizoram pawn lama kal tawhte chuan Vai tia kan sawite chenna ramah nungchate an zalenzia kan hmu thin ngeiin ka ring. Tihnat leh tihbuai an nih lohna hmunah chuan savate hian mihringte min hlau lo va, zalen takin an damchhung hun tawi te hi an hmang ve thei thin a ni. Kan ram, kristian ram tia kan sawiah erawh kan savate hi a ti a, mihringte hi min hlau em em reng mai chu a nih hi. Hmanni deuh khan Delhi lam atangin Vai pahnih rawn zinin Sailam rama sava awm zat an rawn chhiar a. Mahse sava an ti lutuk an hmuh khan mak an ti a, thangkam an hmuh phei chuan mak an ti tak zet a ni.
Sum hnar tha, sum siamna thangduang leh khawvelin a hlut em em kan savate chu, a neitu thangtharte chuan nuam tawl nan kan kap hlum nasa ta mai a! Kawng siam labour vaiho takngial pawhin sava veh nachang an hre ta! Tun laiah air gun tha tak tak, telescope vuah, changkang tak tak kan tapchhak zawl atangin kan lei thei tawh si a, khap a nih loh avang leh license hranpa a tul loh avangin a duh apiangin kan lei mai thei tawh si a. Heng sava veh thinte hi khawtlangah pawh mi zahawm, hna tha tak thawk lai mek leh vantlang chung lam pawh an awm nawk a ni awm e. Hei zet hi chu hal ral atana mahni ipte ami pawisa ruk chhuah ang chauh a ni! Keimahni leh keimahni kan inrawk a ni. Khawtlangin ruihhlo kan do ang hian air gun hmanga sava veh hi i do ang u; tih tak zeta he thil tha lo hi kan do a nih loh chuan kan rama savate hi kar lohah an rem mai dawn a ni. Thalaiten ngaihtuahna fim zawk i hmang ang u khai, kan rohlu, kan savate hi kan suat zel dawn em? Kan tu leh faten hmuh tur an nei lo a nih chuan nang leh kei hi min kawk ang a, min mawhchhiat dawn a ni.
 Sava veh leh thangkam chungchangah ngat phei chuan a sa ei chak em em vanga kap leh awk hi an awm meuh lo. Nuam tih vang leh kut hlei vang a ni deuh ber zawk a ni. Thingtlang lama ka hmelhriat pakhat, sava kah hrat leh thangkam nuam ti em em mai pawh hian, sa ei tur van vanga sava kap leh awk a nih loh thu min hrilh a, nuam a tih vang a nih thu a sawi. Hetianga kan ram kan changkan viau tawh hnu pawha kan savate kan la tihlum zel mai hi chu a manganthlak tak zet a ni.
Kan rama savate hi dan lam pawhin a humhlah tha hle a. Wildlife Protection Act 1972 ah hian savate hi scheduled 1 leh IV ah an dah a, tihhlum chuan pawisa chawi leh lungin tan thlengin hremna pek theih a ni.
Hawh u rilru thar pu ila, savate pawimawhna leh humhalh an tulzia hi hre thar lehin savate tana vanram, zalen taka an chenna hmun atan kan ram hi I siam teh ang u.




5 comments:

  1. Ka Pu,chhiar a manhla hle mai. Tunhnai mai khan Aizawl ah ngei sava kah hnu chhar a ni a, a zialo thei khawp mai. Kan instagram page Greener_Mizoram ah i thu ziah khi post kan duh a,phalna dil nan nangmah biak dan kan hre si lo kan comment tawp a ni e.

    ReplyDelete
  2. Ka Pu, i thuziak hi ngaihawmin a hlu hle a ni. Ka hmang tangkai viau dawn in ka hria.

    ReplyDelete
  3. Sir, I thuziak ka hmu hlauh chu ka va lawm em, Nature talk atan sava pawimawhna ka Buatsaih a, source hrang hrang atangin ka lak khawm mek laiin I thuziak ka hmu hlauh a, ka lawm hle mai. Thenkhat hi a nihna ang ang a copy I phal em ang chu maw... Ka lo Dil pah che

    ReplyDelete