(BHSS tl^ng a\anga thlir letna)
Baptist HSS Serkawn tl^ng
a\ang hian ka han thlir let a, kan Zoram ngei maia Sapho sulhnu hnutchhiah, a
\ha leh \ha lo pawh tam tak a lang a, a lang zawng zawng erawh ka ziak lang vek
s>ng lo. Kum 1900 hma lam phei kha chu thing leh raw innawh lai tak tak a ni
a, hmun tinah buaina chhum a zing a ni ber e. Tlang hrang hrangah mahnia ro
inrelin, mahni tawka thuneihna punhlum nei chung leh, na taka mahni ram humhalhin
pi leh pute an lo khawsa tawh \hin a, ram dang hnam dang an ngai bik lo hle.
Chutih laiin Kumpinu sawrkar chuan ram l^k chin tawk a nei lo ve thung a, ramah
a tuihal em maw tih turin ram a awp hnem hle a ni. Chuvangin, hnam changkang
tak Kumpinu sawrkar khan kan pi leh pute sadai a rawn \hiat tel ve tlat mai. An
ram chhuahna leh an ram luah chin an rawn n>k an rawn n>k takah chuan, ‘thih
leh ruam khatah, dam leh tl^ng khatah’ ti \hin Mizo pasal\hate thin a so ta a,
Kumpinu ram awp chinah hriam an lek zui ve ta a ni. Hetianga an inchemh^r takah
chuan sawrkar chak tak British chuan kan zotl^ng ram nuam, kan chhuan em em
pawh an rawn luah ta a. Thil tam tak inthl^k danglam chhovin sakhuana thlengin
kan hnam nun a sawi danglam zo ta a. A chhe zawnga nghawng tam tak a awm rualin
a \ha zawnga thil inthl^k tam tak a awm bawk a, chu’ng erawh kan thlur hman lo
thung ang. Sapho nena ka inhriat \anna a\anga Baptist HSS Serkawn din chhoh dan
thlenga rawn tar lan ka duh avangin a chipchiarin kan ziak dawn lo tih a lang
reng mai a, kan sanghar ^r rawh dawn a ni ber e.
Hnam kawlhsen leh thunun
hara British-hovin an ngaih, tlang ram cheng Mizote leh Zo hnahthl^kten
British-ho awp chin rama hnuhma an zu neih dan hi chhinchhiah fel a awm tam lo
hle a, kum 1800 hma lam phei chu hmuh tur a awm lo hial a ni. Hmanlaia kan pi
leh pute khan phaitual zu run hi an lo ching ve fe tawh mai a, mi lu tam tak
hawnin sal leh rall^k sum an hawn tam \hin hle niin a hriat. Chutianga thil hlu
hawna leh salte an man \hin avang leh an chenna ram an humhalh avang te chuan
phai ram hi an run \hin ni berin a lang. Chhinchhiahna hmuh theih chinah kum
1824 – 1854 inkar khan vawi 19 lai phai an zu run a, mi 107 lai thatin, mi 15
an hliam a, sal atan mi 186 an man bawk. 1854 hnu lamah pawh hian hmun hrang
hrangah Vai an run hi hmuh tur a awm a, a hnuhnung ber chu kum 1892, April ni
4-a Hailakandi-a Boruncherra thingpui huan Lalburha’n a run kha a ni. Hemi \um
hian mi 45 thatin sal 13 an kai bawk. Mizoten Vai an runa an thah zat leh sal
an man zat tak hi chiang taka hriat theih a ni lo va, mi an thah \euh thu leh
in tam tak an hal thu te hi sawi a ni liam mai mai bawk a. Hriat theih chinah
chuan khaw 43 an hal a, mihring 705 thatin salah mi 1034 an man. Sawi tawh
angin \awngkaa inhlan chhawn a nih \hin avang leh ral lu an lak zat chiah sawi
harsat chang a awm avangin a z^t chiah hi a chian theih loh a, tar lan ai hian
a la tam ngei ang.
Sap
lo lan \anna:
Sap
mi pawimawh (English official) zinga Mizoram (Lushai hills)chinchang rawn
thlira ramri rawn tlawh hmasa ber nia lang chu 1800 kum kha a ni. Hemi kum hian
Bengal Chief Engineer Mr Rennel leh a hoten Mizoram chhim tawp ramri (South
Lushai Hills) rawn chuanin, ram chin rawn chian paha zir chiang (survey) turin
an rawn kal a ni. Mizoram chhung erawh an rawn inpal lut chiah lo.
Phai
run \anna:
Mizoten British India ram chin an zu run chhinchhiah hmasak ber nia lang chu
September 1824 kha a ni. Hemi \um hian thing leh mau hmanga sumdawngten Tlawng
(Dhaleswari) dung an rawn zawh chho a. Chungho chu Mizo pasal\haten lo lambunin
mi tam tak an lo that a. Heta lo lambuntute hi tute nge an nih a, eng mi nge an
thah a, mi engzat nge an thah erawh hriat a ni ta lo. Hei hi Mizoten Sapho pawi
khawiha phai an run chhinchhiahna hmasa ber nia ngaih theih a nih lain, 1826
kuma thil thleng nena ngaihfin pawh a ni thei tho.
Phai
run nawnna:
Sawi
tawh angin ‘Phai run \anna’ tihah
hian a runtute leh an thahte chanchin ziak a awm zui lo va, run a nih thu chauh
hi ziaka hmuh chu a ni. Tuna ‘Phai run nawnna’ tia ka han dah pawh hi a vawi
hnihna tiin ka dah ngam chiah lo va, phai run chanchin chipchiar thawkhata
chhinchhiah kan hmuh hmasak chu a ni awm e. Hei hi September 1826 kuma thleng a
ni. Hetah pawh hian ziaktu hrang hrangin a runtu hming an ziah dan hi a inang
chuang lo va. Ziaktu \henkhat chuan ‘Mizo lal pakhat Buangtheuva’ (Saphovin
Bungteya tiin an ziak tlangpui) an ti a. Heta Buangtheuva an tih hi Mizo
history lama kan hriat lar zawk, kum 1890 vela Hmunpui lal Buangtheuva,
Vanhnuailiana fapa kha chu a ni thei lo thung. Ziak dangah chuan Kuki lal
Buntye (Bawtaia, Palian lal Lalsuthlaha pami) tiin an ziak bawk a.
Sapho hian Mizo hming hi
a ri an hriat dan angin an lam mai a, an hming dik tak hriat a tihar duh viau.
A pawm tl^k ber nia ka ngaih tak chu
Palian lal Sibuta (thenkhat chuan Palian ni lovin Rivung an ti a, a
\henin |hangur an ti bawk) fapa Vantawia (Bontaia) hi a ni. Palian lal,
Lalsuthlaha pa Lalrihua leh Vantawia hi unau niin Sibuta tute an ni. Sibuta hi
1894 vel khan Tripura ramah hian thlang a tla ta niin a lang a, Mizo hnahthl^k
chhungkua 25000 zet lal niin Tripura lal, Raja Kishore Manikya lakah zalenna
(Independence) a puang ve hmiah nghe nghe.
Mizo lal Vantawia hote
hian Simla lui dung, Tlawng lui (Dhaleswari) thlang lam mel sawm vela hlaa Syhlet`thing
kittuho chu zu run thutin mi tam tak an that a, sal \hahnem tak an hawn bawk.
He thil thlen hnu ni
thumnaah chuan Vantawia khuaah hian Syhlet Magistrate-in palai a han tir a, he
inrunna thleng hi a chhan ber nia lang chu Pratapgarh ram hotu (Zamindar) in
tl^ng mite hnena thil an pek \hin a hren vang a nih thu an han hre ta a. Chung
palai pathum zinga pahnihte chu Vantawia chuan a lo hr>ng a, thing kittu lu
an tan pahnih an hmuhtir hnuah palai pakhat chu tlanna sum nena lo kir leh
turin an tir haw ta a. Tlanna sum pek chu Sapho chuan an hreh viau nain eng an
ti hlei thei bawk si lo. Hreh tak chungin an palai pahnih tlanna sum chu an pe
ta nge nge a ni.
Mizoten
Sapho kut an tuar \anna:
a)
A
vawi khatna (Blackwood’s Expedition): Kum 1844, April ni 6
zan khan Palian lal, Lalsuthlaha’n Manipur-a khaw pakhat Kochabari a run a, mi
22 thatin mi 6 salah a man a. Hemi chhan let nan leh Mizote chunga Saphovin kut
an thl^kna hmasa ber atan Blackwood
Expedition 1944 chu a lo thleng ta a ni. Kum 1944, December ni 1 khan Captain
George Blackwood kaihhruaina hnuaiah Syhlet Light Infantry tirh a ni a,
Lalsuthlaha khua chu an k^p lo nain a inpek chuan ngaihdam a nih tur thu an
tiam a. Mahse, Lalsuthlaha a inpek hnu chuan ngaihdam chu sawi loh, dam chhung
tang tura thawn bo a ni ta zawk a. Heta \ang hian Mizo lalte chuan Sapho an
rinna hlohin, inpe tura an thlem pawhin harsatna an tawh zui phah ta hle a ni.
b)
A
vawi hnihna (Hopkinson’s Expedition): Mizoram chhim tawp lama
cheng Lakher/Mara (Saphovin Shendus an ti) te chuan Tripura tl^ng ram run an
chin avanga hrem turin Arakan a\angin kum 1847 kum tawp thlasik laiin sipai
tlemte hruaiin Capt Hopkinson leh Lt. Sanders te chu Chhimtuipui (Kaladan)
zawhin Mara (Shendus) ramah an rawn pan a. He rammutna (expedition) erawh hi
chu an tluang lo hle. Chinchang an hriat tawk loh vang leh an inbuatsaihna a \hat
tawk loh vang ni berin a lang. Tui leh ei tur an tlachham a, rampalailengah
sehfa hrang hrang tuarin damlohna nen an che a fuh lo hle a ni. Mara-ho chuan
Sapho lo puitu nia an rinhlelh khua apiang an lo hrem ve bawk a. Eng tin tin emaw
Serkawr dai leh Tuipang rawn thleng hramin, ram chin chhinchhiahna (survey
beacon) an rawn hnutchhiah a. Hemi chin bak erawh an sawn thei chuang lo va,
Lakher/Mara pasal\haten rawn beiin hlawhchhamin Paletwa lamah an kir leh ta
thuai a ni.
c)
A
vawi thumna (Lister’s Expedition): Kum 1849-ah Lallianvunga
fapa, Sentlang lal Ngura chuan Roopacherra leh Thado khaw thum lai runin mi tam
tak a that a, salah a hruai \euh bawk a. Thado-ho a run hian Thawmpawnga’n a
pui nghe nghe. British-ho beng a lo thleng chuan Col Frederick Lister, Khasi
rama Political Agent leh Syhlet Light Infantry Commandant ni bawk chu Ngura
hrem tur chuan tirh a ni ta a. SLI sipai 100 leh Armed Police 150 hruaiin kum
1850 January ni 4-ah Silchar chhuahsanin Sentlang khaw bul chu January ni 14-ah
an thleng ta a. Sentlang khua hi halin sal t^ng 429 zet an chhuah zalen nghe
nghe a ni. Hemi hnu hian Cachar - Syhlet ramri hrul hi a ralmuang chho ta niin
a lang. Amaherawhchu, Silchar-a khawtual mi officer-te chuan Lister’s
Expedition hi hlawhtling angin lang mah se, Lusei-ho an chhaih kawlh ting mai
niin an hria a, an phuba lakna kawng an sialsak ni maiah an ngai.
Britist
Policy of Appeasement:
Col Lister leh a hoten Sentlang khua an h^l khan an thawm
thang a n^in an che rawngr^ viau a ni. Hemi hnu lamah erawh British lam pawhin
ngaih dan thl^kin, tharum thawha a hriam lek zawnga chet chu a \ha lova hriain,
\ha zaia Mizo lalte dawr a, \hatnaa hneh tumna (Policy of Appeasement) kawng
zawh an tum ta a. October 1850 khan Mizo lal panga-ten Silchar District
Superintendent hmu turin palai an zu tir ta hial a. Heta palai thl^ktu Mizo
lalte hi – Suakpuilala, Vanhnuailiana, Lalng<ra, Lalphunga leh Vuttaia –te
an ni. Anni hian an lal \heuhte chu Sapho nen inbe tura hmin an tum thu an sawi
bawk a. Mizo lal aiawhten an thu ken ber hi chhiah an chawina \hin Pawiho laka
venhim an dil a ni. British lam chuan phai run tawh lo tur leh British khua leh
tui laka hriam lek tawh lo turin an ti ve thung bawk a. Mizo lalten phai an run
hian sal \hahnem tak an man \hin a, chung salte chu Pawiho hnenah silai nen an
inthlengpui \hin a ni. A tlangpuiin sal pakhat hi silai pahnihin an thleng
\hin.
Hemi kum vek December 1850 hian Suakpuilala chu amah
zuitu tlemt> nen Silchar Superintendent be tur hian a kal leh a, lal dang erawhin
an zui lo. Lalsuthlaha anga Sapho buma awmin an man ve ang tih an hlau a ni
ber. |ha takin an indawrna chu kal mah se, Pawiho dosak erawh an remti thei ta
lo a ni.
He Appeasement Policy-ah hian a hnarkaitu ber atan
Col Stewart, Cachar Deputy Commissioner chu an hmang a, ani hian Mizo lalho
rilru hneh tumin theihtawp a chhuah a. Mautamin a nghawng, ei leh bara an
harsatna chu remchanga hmangin Col Stewart chuan Suakpuilala chu buhfai peka
inremna siampui turin a thlem a. Kum 1864 chuan Suakpuilala leh Vanhnuailiana
aiawhte nen inremna siamin British ram chhung run tawh lo tura an intiam mai
bakah lal dangte tha thawh tur pawh lo dang turin an intiam a. Hetianga an tih
theih chuan British sorkar chuan lawmmanah kum tin Rs 600/- ve ve pek a tiam
bawk a.
Policy
of Appeasement a hlawhchham:
British-hovin \hatna hmanga Mizo lalte hneh an tumna
chuan awmzia a nei thui lo hle mai a. A chhan ber nia lang chu Saphovin
thingpui huan siam nan Mizoram lam rawn nekin, rampui an rawn \hiah zel vang a
ni ber mai. Ramchhuah sa pelh nuam ti leh an ei bar l^kna ber ram an chan zel
tur chu duh lovin, mahni ram humhim nan Mizo lalte hian hriam an lek lo thei lo
a ni ber a. Chumi bakah chuan, an ram venhim nan silai an mamawh a. Silai chu
an sal mante nen an inthleng \hin avangin, an ram rawn nektute, Saphovin
hnathawka an chhawr khuate leh Mizoram chhehvel khuate chu an run ta \hin a ni.
Intibuai lova mahni hmunah ve ve awm thei chu ni se he policy hi hlawhtlin pawh a hlawhtling zui mahna. Appeasement Policy a hhawhchhamzia lanna
hrang hrangte:
a) Kum
1860 January thlaah Thangluah lal Rothangpuia, chhim lam lal ropui tak, Lungsen
leh Sirte tlangdung awptu chuan Tripura (Hill Tiperrah) runin Chagulney phaia
khaw 15 zet mai chu an hal ta dur dur mai a. Hemi \um hian Rothangpuia hote hi
an che na tak zet a ni. Chhinchhiah theih chinah mi 186 lai thatin mi 100 aia
tam salah an kawi chho nguah nguah mai bawk a. Ro leh thil hlu tam tak nen
hlawhtling takin an zu che a ni. Hei zet hi chu a rapthlak bawk a ni ang,
Mackenzie chuan ‘The Great Kuki Invasion
of 1960’ tiin a ziak hial a ni. British sorkar beng pawh a verh hle mai a,
Rothangpuia hrem turin January 1861-ah Capt Raban leh a hote a tir ta hial a.
Lungsen an hal hnuah indo buai lovin inremna an siam ta a, Rothangpuia pawh
Sapho \hian \ha tak a ni zui ta bawk a. Rothangpuia ngenna angin Chittagong
Deputy Commisioner chuan Frontier Police 40 rual, Rothangpuia khua veng him
turin an rawn dah ta a, hei hi Mizorama Police Post hmasa ber a ni.
b) Kum
1862 January thla khan Suakpuilala leh a hote chuan Syhlet chhim chhaka
thngtlang khaw pathum an zu run leh a, hemi \um pawh hian an che naain mi tam
tak an that a, khaw mipui zawng zawng deuhthaw chu salah an man a, khua an hal
a, rallak sum tam tak an hawn bawk a. Sapho pawhin ‘Adampore Massacre’ an ti hial reng a ni.
c) Mizoram
chhim tawpa awm Lakher/Mara (Saphovin Shendus an tih) te hi r^lhr^t tak niin
phaitual pawh an run zing viau a ni. Kum 1864 April thla khan Bengali thing la
ho beiin mi 5 an that a, mi 9 an man bawk. Tin, Magh-ho runin mi tam tak an man
a, Chittagong tlangram lam pawh \um hnih lai an run zui bawk a ni.
d) Kum 1867-ah Bengkhuaia leh a unaupa
Sangvunga-ten Bohmong lal ram, Magh khua an run
e) Kum
1868 February-ah Vanhnuailiana leh Pawibawia ten Kala Naga police post an bei thut
a, meipek silai leh ngunhnam lain, Subedar lu an la bawk
f) Kum
1868 December-ah Suakpuilala leh Vanpuilala’n Adampore an run leh.
g) Heng
kan sawi bakah hian inrunna a la tam hle a, kan sawi vek seng lo ni mai teh se.
Heng inrunna hrang hrangah hian a meizanghlaptu ber lalte chu – Vanpuilala,
Pawibawia, Vanhnuailiana, Lalruma, Suakpulala, Do\hiauva, Tlutpawrha, Vansanga,
Liankhama, ldt an ni. Hei hian Appeasement
Policy a hlawhchhamzia a tilang a, Mizote chu vau zam mai mai theih an nih
lohzia a tichiang hle bawk a ni. Tin, Mizo lalte hi mahni ram humhalha che
chhuak an ni \hin a, ‘zahpahna nei lova kan ram rawn n>kin, kan ram vahna an
rawn tichereu nasa a, kan ram kan humhalh a ni’ tih chu an phaitual run chhan
ber a ni.
Capt
Thomas Herbert Lewin (Thangliana):
T.H. Lewin, Mizoten Thangliana an tih mai hian Mizo
history-ah pawimawhna lian tak a nei a. Mizote nena inrem taka awm duh mi leh
Mizote ngainat zawng taka khawsa thiam a ni. Mizo nupui hial neiin Mizote
hmasawnna tur kawng a kawhhmuh nasa. Kum 1972 khan Mizo lalte Kulkhut
(Calcutta/Kolkata) a zu hruai hial a nih kha. Kum 1864, October ni 15-ah T.H.
Lewin hian Chittagong thlengin Superintendent hna a thawk a. !961 kuma Capt
Raban leh a hoten Rothangpuia khua an hal avanga Mizote laka \hat chhuahna kawng
an zawng pawh a ni mahna, Chittagong Hill Tracts headquarters pawh Chandragona
a\angin Rangamati-ah sawn a ni ta bawk a. Mizote \hiana siam hna chu Thangliana
thawh tur atana an ruat lian ber a ni awm e. T.H Lewin hi British Officer zinga
Mizote tlawh pawh hmasaa an chenna hmun thlenga dai dara an mizia hre chiang
hmasa bertu a ni awm e.
A ram mite inthuamna ang deuhin mawlmang
taka incheiin ke lawngin a leng kual vel \hin a. Violin tum thiam tak niin a
violin ri chuan mi tam tak a hip a, amah a lo nelawm bawk nen, rei loteah
Mizote leh khawtual mi tam takten an ngaina ta thuai mai reng a. Thangliana
pawh hian hetia nelawm taka lan hi a hna atan a pawimawhzia a hria a;
chuvangin, a chhehvela hnam hrang hrangte nen pawh inremna a siampui zung zung
mai a ni.
Rothangpuia leh
Thangliana:
Zahmuaka \halb> a\anga chi chhuakte
zingah Sailo tia inchhal zui tate hrohr^ng a na ber a, an unau – Zadeng,
Rokhum, Thangluah, Rivung, Palian-hote an nek na hle mai a. Zadeng leh
Thangluah tih loh chu an dip ral zo a ni ber e. Zadeng leh Thangluah zingah
hian lal huaisen leh luhlul tak tak an awm ve avangin an tu tlawm zo lo a ni
ber. Ch<ng Thangluah lal zingah chuan Lalpuihluta fapa, Rothangpuia hi a
langsar ber a ni awm e. Pa te lam deuh sa \ha tak, mit meng ringawt pawha mi
hneh theihna nei a ni. A lal ram hi Lungsen a\anga Saichal (Bangladesh) inkar
zawng hi a ni mai a, Sirte tlang leh Tlabung pawh a huam a ni. Lal huaisen tak
a nih avang leh a lal ram zauvin chhiah khua a ngah bawk a, Sailo, Mara leh
Lai-hote pawhin an luh chhuak thei lo a ni. Lungsen tlang a \hut lai hi a ropui
lai ber a ni awm e.
Rothangpuia hian British luah ram,
Bangladesh phaitual pawh vawi duai lo a run tawh a, chutih lai erawh chuan T.H.
Lewin nen inremna an neih tak hnuah erawh Mizo lalte zingah British-ho \hian
\ha ber a ni. Kawng tam takah chuan amah avang hian Mizo lalte pawh khan Sapho
kut an tuar tam loh phah a ni. Bengkhuaia leh a hoten Mary Winchester an lak
l>tna kawngah pawh mi pawimawh tak niin, chhim lam lalte hnena British palai
pawimawh tak a ni. Sapho nen hian October 1866 khan remna sa-ui tannin, Mizo
lal zinga Sapho \hian pawimawh leh hmasa ber a ni. General Brownlow meuh pawhi
Lungno khuaah a han tlawh hial a ni. Hetianga Sapho tana mi \angkai tak a nih
avang hian Calcutta-ah Thangliana’n (T.H. Lewin) Governor General a hmuhpui
\umin a duh ber a lo zawt a. Rothangpuia chuan British tangka hmaia a thla
chuantir chu a ngiat ta mauh mai a. Mahse, tangka hmaia a thla chuantir chu a
theih si loh avangin Thangliana chuan an pawisa hman lai silver tlanga Queen
Victoria thla chuang chu ‘hei hi I thla a ni e’ a tihsak ta a. Rothangpuia pawh
chuan lo pawmin a lawm hle nghe nghe a ni. Rothangpuia tih chu hla ruaah
tangka/pawisa sawi nan hman a ni zui ta a ni.
A ng<r nun
reng an ngai nem le,
Zing \ian kawltu chawi zawng te;
Chung muvanlai
lenin an l>ng,
Lunglai kham awm lo rengin;
Tian dar leh \hi, Rothangpuia,
An run chhungah lawi nuam ing.
Lentu Sawnf^ng - Pu Chhuana
Lushai
Expedition 1869:
Bristish sawrkar lamin inremna kawng zawh tumin Mizo
lal \henkhatte nen inremna siam mah se, thingpui huan siam nan Mizoram lam
ramngaw an \hiah an bansan chuang si lo va, chu chuan Mizo lalte pawhin an
humhalh nan an inremna an bawhchhe ve leh lo thei lo a ni ber e.
January ni 10, 1869 ah Pawibawia nau Sailo lal,
Lalruma chuan Nowerbund thingpui huan runin an hal darh vek a.
A hnu lawkah Vanhnuailiana fapa Do\hiauva’n
Monierkhal thingpui huan runin an chenna in halin an thingpui huan pawh a
tihchhiatsak nasa hle bawk a.
Loharband Tea House pawh Suakpuilala leh Vanpuilala
ten tichhiain an thingpui huan an tichhe nual bawk a
Khatia kum 1864 kuma inremna an neih hnuah hetia Mizo
lalten thingpui huan an zu beih leh tak vak chhan hi thil dang ni theiin a lang
lo. Sapho khan Mizoram nekin thingpui huan an siam a, Mizo lalte lahin an ram
humhalha an ram chhuahna hmun humhim turin lu chhum ban chhum an lo huam hle
mai bawk si a ni. Mizo lalte chetna hrang hrang hi British sawrkar chuan a la
thutak hle mai a, Mizo lalte hrem turin \huang thumin a sipaite a tir chhuak ta
a ni.
|huang
khatna hi Brig General Nuthall-a’n a ho va, Tlawng dung
zawh chhovin Suakpuilala hrem an tum a ni. March 1869-a thawk chhuak ni mah se
ruahtui a tla hmain, ni 5 zet khua a cheng zui a. Tlawng leh a fintu luite chu
a len nasat avangin an tum ram thleng lovin an let leh ta ngawt a ni.
|huang
hnihna hi Major Stevenson-a’n a ho va, Cachar Deputy
Commissioner Mr Edgar-a’n a puibawm bawk a. Vanpuilala hrem tura thawk chhuak
an ni. Tuirial an thlen chuan Vanpuilala nu palaite nen an inhmu a. Palaite
chuan Vanpulala’n Syhlet thingtlang khua a run loh thu te, Nowerbund leh
Monierkhal thingpui huan runtute chu mi dang an nih thu bakah Vanpuilala a thih
tawh thu te an lo hrilh a. Hmuizawl khua an han thleng nain eng vak ti lovin an
let leh ta a ni.
|huang thumna hi Cachar DIG Baker leh
Syhlet district Magistrate Kemble-ten an ho thung a. Anni hi chu Mizo lalte
hrema tharum thawh tur ni lovin an rilru la penga tawktarh mai an ni.
Kailasahar (Tripura) a\angin an rawn thawk chho nain Brig Gen Nuthall-te nen an
inpawh thei ta chiah si lo va, Suakpuilala khua an hmu phak reng tawh nain eng
ruai thawk lovin an let leh ta a ni.
Cachar
DC Edgar leh Suakpuilala:
Cachar leh Mizoram ramri chungchang leh inremna hrang
hrang siam turin December ni 20, 1869-ah Cachar DC John Ware Edger leh tlangsam
Maj MacDonald chuan sipai \hahnem tak hruaiin Lushai Hills panin a thawk chhuak
ta a. Changsil (Bepari bazaar)ah Suakpuilala nen inbiain remna saui an tan a,
Cachar leh Mizoram ramri pawh an siam fel a, ramri-ah chuan Suakpuilala’n khua
din se a ti nghe nghe a ni. Edgar hian kum 1870-71 thlasik laiin Suakpuilala hi
tlawh lehin inremna thuthlung nghet zawk Sanad
an tih mai chu an thlung ta nghe nghe a ni.
Vailen
vawi khatna 1971 – 72:
|hazaiin inremna siam \hin mah se, Saphovin thingpui
huan zauh an \hulh lo va, Mizo lam lahin British awp chin ram run \hulh hek
suh, inremna tluan tling neih chu vana rah ang mai a ni. Mizo lalte
tawhkhirhzia leh luhlulzia an hmuhin India ram lal ropui tak tak lo tukzal tawh
Sapho chuan sipai chakna hmanga tu dai turin ruahmanna an siam ta a. Hetih lai
hian Mizo lalte pawhin Cachar, Manipur, Tripura leh Syhlet run an bang lo va,
Mizoram dep Cachar ram phei chu luahtu mumal an awm lo hial a ni. Hetianga Mizo
lalte an chetna karah, a nghawng na ber mai chu Bengkhuaia hoten Katlichera leh
Alexandrapur thingpui huan suasamin, manager James Winchester thatin a fanu
Mary Winchester chu an man ta hial a. Hei hi January ni 23, 1871, Thawh\anni a
ni. Hei zet chuan Sapho ch>l a luh na ngar ngar ta hle mai. Lushai Hills-a
sipai rual, a bupuia tir lut turin thu tlukna an siam ta rum rum mai a. Governor
General Lord Mayo pawhin hreh tak chungin Mizo lalte tukzal tura sipai rual
tirh luh chu a remtiin heti hian a ziak a:
Hreh
tak chung leh loh theih lohna avangin, tun thlasik lo thleng turah hian
Mizorama sipai rual tir lut turin thu tlukna ka siam ta a ni (It
is with great reluctance that I have to express the opinion that it will be
necessary to send, in the ensuing cold weather, an armed force into the country
of the Lushais)
Mizo lalte tu tlawm tur chuan \huang hniha sipai rual
tirh luh zai an rel ta a. Hmar lam(Left Column) ho turin Brig. General B.
Bourchier. C.B chu ruat niin chhim lam (Right Column) chu Brig. General G.A
Brownlow C.B chuan a ho bawk a.
Chhim
Vai lian (Right or Chittagong column): Sapho nen inremna an lo
siam tawh avangin palai hna thawk tur leh a \ul anga puibawm turin Thangluah
lal Rothangpuia pawh a lo inring ve ran a. Lt. Col T.H. Lewin (Thangliana) chu
Political Officer niin hma hruai hna pawimawh tak a thawk dawn bawk a ni. Gen.
Brownlow, Thangliana leh Col Macpherson te chu Kassalong a\angin lawngl>ngin
Tlabung an pan a, November ni 17, 1871 an thleng a. Kassalong-ah sipai bupui
chu an innghah khawm hnuin Tlabungah hian an hma lak dan tur tak tak ruahmanin
an inkulh ta a.
Saphovin sipai rual nen Mizoram an lo lut chu
Lianlula thlah Sailo lalho, chhim thlang Buarpui leh Thorang tlang dunga awmho
chuan an lo ngai thei lo nasa hle mai. Chhim Vai lianin an tum ber chu Mizo
lalho hrem pahin Sailam lal Bengkhuaia hnen a\anga Mary Winchester lak let a
ni. Sailam an panna kawng nuam leh hnai si hi Lianlula thlah, Mizo lal hausa
ber Savunga leh a hote luah ram a ni mauh mai si a, anni lah chuan kal tlangtir
an tum der lo mai lehnghal a. Sapho chuan Savunga leh a chekkawite hnena palai
tirh hmasak chu \ha berin an hria a, hriam han lek nghal ngawt pawh chu a hreh
ve ngang a ni. Heta palai tur hian Rothangpuia erawh a tirh theih hauh lo thung
a. Lianlula thlahte hi Thangluah-ho tu tlawm tura chhim lam rawn nawr a nih
avang leh chan \ha zawk chang awm lo khawpa an la inngur reng \hin avangin
Rothangpuia tan chuan palaina awmze nei lo tih a chiang sa hle a ni. Thangliana
chuan palai tur zawngin a chhuak a,
December ni 8, 1871 chuan khaw lian lo tak, Sailo lal Lianngura awp khua
Rotlang-ah chuan a kal ta a. A kal tur hi hriain an lo tlanchhe darh vek mai a.
Mahse, beidawng duh lovin tu emaw tal man theih beiseiin an lo chang ran a, an
lal Lianngura chu an man ta hlauh mai. Lianngura chu palaia atan tirh an tuma
ani lahin a lo duh ikhaw lo mai thung si. Ni hnih a hren hnu chuan Lianngura
pawh chuan palai hna thawh chu a remti ve ta a.
December ni 13, 1871-ah Lianngura chu a lo let leh ta
a. Vanlula Belkhai lal hnena a han kal thu leh Sailo lal 5 ten ral an lo rel
dan te chu a sawi ta vek a. Thangliana thuchah a han hrilh chuan Sailo lalte
chuan an rama lo lut lo tur leh kir leh vek turin thu an lo chah let a, an kir
duh lo a nih chuan an kah tur thu an sawi bawk a. Gen. Brownlow chuan Vanlula
khua bei tur chuan thu a chhuah ta nghal a ni. Vanlula khua Belkhai an lak hnu
hian khaw dang dang pawh an la ta zel a. Thangliana hian Political Officer a
nih ang ngeiin indo lova inremna siam a tum viau nain Sailo lalte chuan an ram
rawn chuhtute chu inremna siampui an tum lo bur mai a ni. Lalhlira, Vanhnuaia,
Vanhnuna, Vankunga khuate pawh an la ta zel a. An hma bakah chuan Sailo lalte
hotu ber Savunga khua Buarpui bakah Thorang tlang chhip a\anga m>l 8 vela
awm, Savunga fapa upa ber Lalngura Sailo khua, Kawnpui chu lak ngei an tum bawk
a.
Lalngura Sailo khua Kawnpui hi an lo inbuatsaih \ha
hle mai a, an khua chu kulha an hung vek avangin Sapho tan pawh beih a
buaithlak ve hle a ni. Sapho pawh chuan inphen nan lung te tiang khawmin kulh
hi an kap bawk a. Lalngura khua hi chhim Vai lian vawi khatnaa an inbeihna nasa
ber a ni hial awm e. January ni 4, 1872 –a inbeihnaah hian Gurkha sipai pakhat
a thi a, 9-in hliam na tak an tuar a, Capt Battye pawh na lutuk lovin a inhliam
bawk. January ni 6, 1872 chuan Lianlula thlah Sailo lalte hotupa ber, Savunga
khua Buarpui chu an pan ta a. Hetah hian a vawi khat nan laipui (7 pounder)
hmangin Savunga khua chu an kap ta a ni. Chutianga silai lian leh thawm n^ chu
la hre ngai hek lo, an hlau ta hle mai a. Inbeihna nasa em em pawh awm lovin
Savunga khua chu an la thei a, a tukah an hal zui ta bawk a.
Rothangpuia palai hna thawh azarah haratna em em awm
zui lovin British-ho chu hma an sawn viau a, Rolura thlah Sailo lalte, Saphovin
the Howlongs an tih maite nen pawh
buaina lian nei lovin an kal thei a. An tum ber Mary Winchester pawh chu
January ni 21, 1872-ah an la let leh thei ta a ni. Mizo lalte kuta tang sal tam
tak an chhuah bawk a. Rolura thlahte leh Lianlula thlahte nen hian inremna fel
tak an siam nghe nghe a ni. March ni 31, 1872-ah Lushai expedition (Right or
Chittagong column) chu tihtawp a ni ta a, Gen Brownlow leh a hote chu
Chittagong-ah an kir leh ta a ni.
Hmar
Vai lian (Left or Cachar column): Brig General G. Bouchier
C.B leh a hote, Political Officer Edger te chu Silchar a\angin December ni 16,
1871-ah an thawk chhuak a, Tipaimukh-ah an innghah khawm hnuin January ni 2,
1872-ah a bupuin an rawn thawk chho ta a ni. Hmar lam lalte an hrut nasa a, a
langsar zualah chuan Lalhlira te, Pawibawia te nen inkapin Lalburha awm loh lai
ni mahse a upate nen inremna an siam thei bawk a. Khaw tam tak an pal hnuah
Champhai zawl thlengin Vanhnuailiana thlanah British flag an tar phe vat vat a.
February ni 21, 1872-ah an tum tihlawhtlingin an kir leh ta a ni.
Lushai Expedition 1871-72 chu an thil tumah an
hlawhtling hle a, Mizo lalte kut a\angin sal tam tak chhanchhuakin an silai man
an chhuhsak bawk a, lei an chawitir bawk a ni. Mizo lalte pawhin Sapho ban
seizia an hmuhin an hneh rual loh laka luhlul chhuah reng chu an chhiatna
zakhua mai a ni tih hre thiamin inremna an lo siampui hlawm bawk a. Lushai
Hills leh Tiperrah (Tripura) inrina pawh siam \hat niin, Changsil leh
Tipaimukh-ah bazaar hawn a ni bawk. Kum 1874-75 khan Inner Line Regulation siam
a ni a, Lushai Hills-a pawn lam mi luh leh chhuah chu a khuahkhirh ta a ni.
Buaina
a chhuak leh:
Vai lian khan Mizo lalteah nghawng nei lian hle mah
se, kum 10 a liam meuh chuan Sapho huv^ng pawhin hriat reng a hlawh ta lem lo a
ni ngei ang, buaina a in\an leh ta a ni. Tualchhunga buaina chu sawi lang lo ta
zawk ila, hnam dang/Sapho nena buaina chin hi kan thlur zawk dawn nia.
a) 1883
November thlaah Burkhul leh Tlabung inkara kal lai Frontier Police te chu
lambun an ni a, sipai pahnih leh puakphur pakhat thah an ni.
b) 1886 February thla-ah Pwihovin Chittagong
tlang rama Chakma-ho a run a, pahnih lu laksakin mi pathum an hliam bawk.
c) 1887
kum bul lamah Hmar Lungtian lal, Lianphunga’n Tripura-a Tuikuk-ho runin mi tam
tak thatin salah a man \euh bawk.
d) Kum 1888 January thlaah Lianphunga leh
Zahrawka-ten Chengri phaia khaw 24 lai runin mi 101 an that a, mi 91 salah an
man bawk. He inrunna zet hi chu Vai run zingah pawh a rapthlak ber zinga mi a
ni a, British-ho ngeng pawh a chhun viau a ni. An sal man kal \ha thei lote
kawng lakah an that a, r^l lu hawnna a hlat deuh avangin an chip vun hlepin an
hawn hnem hle a ni.
e) February ni 3, 1888 a lo her chhuah meuh chuan
Sap sipai ngei lu an la ta. Lungtian lal Hausata nupui, Ngundawngi chu a pa
Zahuata Thlantlang lal hnenah a tlan a. Zahuata chuan a fanu tlan koh nan S^p
lu hnih a lo ngiat tak tlatah chuan mi ngo lu lak tur zawngin Hausata chu a
unaute Dokulha leh Vantura nen an pasal\hate hruaiin an rammu ta a ni. Tlangsam
(survey) Sap, Lt John Stewart leh a hote an tawng fuh ta hlauh mai. Nasa takin
an inkapin Lt Stewart, Lance Corporal Mc Cormick, Pvt Owens bakah Gurkhali
sipai pakhat an that a, an lu an la ta a. Hausata’n Lt Stewart ulhbun phir a la
a, Dokulh’an a Jacket a la thung a, Vantura’n pistol a la bawk a. He thil
thleng zet chuan British sawrkar a tithinrim tak zet a, phuba lak ngei tumin
ruahmanna an siam ta rup rup mai a ni.
f) December ni 13, 1888-ah Vuttaia fapa Lalhleia
leh a tupa Nikhama ten Chittagong tlang rama Chakma lal Pakuma Rani khua an run
a, an lalnu bakah mi 42 zet an that a, mi 15 salah an hruai bawk a ni. Chu thu
chuan Lushai Hills luh tum British-ho thinrimna pawh a sawh nghet leh sauh a.
British awp chin ram an khawih a nih rualin Mizo lalte chuan an ropuina kawng
an zawh bakah an ram humhalh nan tha an thawh a ni ber mai.
Chhim
Vai lian (Lushai Expedition 1889):
Vai len vawi khatna hnua Mizo lalten British ram awp
chinah hriam a lek zui leh tak viauah chuan Sapho pawh mawnga hawlh ang sekin
an awm leh ta a. December ni 19, 1888-ah Lushai Hills-a sipai rual tirh luh chu
an rel thlu ta a ni. Lt. Stewart leh a hote an thah avanga phuba l^kna chu an
tum lian ber niin, a remchan anga sipai thuthmun siam tur leh a theih chin
china kawng sial turin Tlabung atangin ‘Lushai Expeditionary Force’ tia vuahte
chu an rawn thawk chho ta a ni. Colonel Vincent Tregear (a hnu lawkah General a
kai) hovin sipai 2000 leh puakphur 2500 bakah laipui 2 leh sai 38 nen an rawn
thawk chho ta mup mup mai a. Mr Layall chu Political Officer niin, G.A.S
Bedfort leh C.S Murray chu Asst Political Officer an ni a, Captain J.
Shakespeare (Tarmita) chu Intelligence Officer a ni bawk. January ni 16,
1889-ah Tlabung a\ang chuan Sai kal theih tura zauvin (feet 4 – 6) kawngpui
sial hna an rawn thawk \an ta a, March ni 11 1889-ah mel 41-a hla Lunglei chu
an sial thleng ta a ni. Hei hi Mizorama kawngpui hmasa ber a ni.
Lunglei-ah chuan kulh rinawm tak, Fort Lungleh an sa
a, awmhmun khuar nan an hmang zui ta a. Lt Stewart thattu Hausata khua chu
sipai 300 tirin an han la a, Hausata chu lo thi tawh mah se, a thlan an hai a,
Lt Stewart silai, ulhbun phir pawh an hmu chhuak nghe nghe. April ni 3, 1889-ah
Fort Lungleh-ah Rolura thlah lal \henkhat (Saphovin the Howlongs an tih) Seipuia, Lalthangvunga, Lallunga, Sangliana
leh Lalruma-te an ko khawma rinawmna thu an tiam mai bakah an lo \anpuina
avanga lawmthu sawina thilpek an hlan bawk.
Vai
len vawi hnihna (Chin – Lushai Expedition 1889 – 90):
British ram awp chin run \hin lalte tukzal a, lal
dang pawh an thu hnuaia dah vek tur te, Chittagong leh Upper Burma inkar ram
dai dar a sipai \huthmun siam tur leh British sawrkar chakzia lantir turin
Lushai Hills-a sipai rual chak tak tir luta ‘Chin-Lushai Expedition’ nei turin
September ni 11, 1889-ah Sapho chuan thu an puang leh ta.
Sipai \huang khatna hian General Penn Symons hovin
Burma a\angin Lushai Hill an rawn pan thla a. A \huang hnihna hi Colonel
Vincent Tregear hovin Chittagong a\angin an lo chhoh luh bawk a. Cachar lam a\angin WW Daly ho an lo
lut bawk a. General Penn Symons hi Burma-a Chin lalte hmet mit tur leh Colonel
Vincent Tregear-ten Haka (Burma) thlen kawng an rawn sial chhoh tur lo \anpuia
lo dawngsawng turin ruat an ni a. Chuvangin, Mizoram (Lushai Hills) huam chinah
chuan \huang hnih – Chittagong column leh Cachar column anga sawi theih a ni.
Chittagong column-te chuan Fort Lungleh chu \anhmuna
hmangin Chin Hills lam an nawr chho va, Mat leh chhimtuipui-ah lei dawhin Darzo-ah
kulh an siam a, ‘Fort Tregear’ an ti a. An hna hrang hrangte chu April 1890 ah
thawk zovin Fort Tregear leh Fort Lungleh-ah Frontier Police 200 rual ve ve
dahin Chittagong-ah an kirsan ta a ni. Kawngpui \ha tak an sial bakah heng kulh
pahnihte hi Tlabung nen thirhrui (telegraph line) an thlun zawm bawk a ni.
Chittagong column a\ang hian hlawm khat, Colonel G.J.
Skinner pawlte chu hmar lamah peng hrangin Chengri phai leh Pakuma Rani khua
suasamtu Mizo lalte tudawl turin an kal a, an tum ber chu Lianphunga khua a ni.
Cachar column nen Tlawng kanin an intawk a, Aizawlah lutin ‘Fort Aijal’ an din
a, Surma Valley Millitary Police 200 rual an ventir nghal a. Lianphunga hnen
a\ang hian sal 43 an chhuah a, \ha zaia an inbiak avangin Lianphunga tak phei
chu an man ta lo a ni. Changsil leh aizawl inkarah kawngpui \ha tak an sial a,
Silchar nen thirhruiin an thlun zawm bawk. March 1890-ah Cachar column pawh
chuan Mizoram chu an chhuahsan ve ta a ni.
British
rorelna a in\an:
Vai len vawi hnihna a zawh meuh chuan Sapho kutah
Lushai Hills chu a tlu lut lo thei ta lo va, Bristish sawrkar ram awp a lo ni
ta a ni. Lushai Hills awp zui dan turah erawh an ngaihtuahna a buai hle mai a.
An tana hlawkna tak tak tur leilung hausakna emaw lal hausa emaw an awm si lo,
enkawl zui loh theih si loh a nih avangin an lu pawh a hai tar eng a ni. Ram
pum chu bung hnihah an \hen a, hmar lam chu Assam thuhnuaiah dahin Aizawl-ah
hmunpui an siam a, chhim lam chu Lunglei-ah hmunpui Bengal sawrkar hnuaiah dah
a ni. Mizoram chu British sawrkar kutah tlu lut mah se an rilru a tlawm chuang
lo va, an hneh loh avangin loh theih lohin an thuhnuaiah an awm a ni mai. Sapho
hi rawn inbun nghetin rorelna dawng rawn vuan mah se Mizo lalte chu dawl zawrin
an zawr hauh lo va, an theihna chin chinah an tlawm lohzia an lantir ve zel a
ni.
a)
North Lushai Hills: June ni 3, 1890-ah Lushai Hills hmar lam
chu Assam Chief Commissioner hnuaiah dahin, Aizawla enkawl turin Captain
Herbert Browne, (Mizoten Hmair>ka an tih mai) Political Officer chu dah a ni
a, Mizo lalte kohkhawma inremna siam chu a hna hmasa ber a ni. Tlawm duh lo
Mizo lalte erawh chuan remna aiin hriam lek an la thlang a, a theih ang angin
an er let ve leh ta ni, hetiangin:
(i) Capt
Browne hian khaw hrang hrang a fang a, lei man chhiah an chawi tur te, kuli an
pek tur zat te a bituk zel a. Chu chuan Mizote rilru a tihnualin an phur chu
rit an ti em em mai a, er let leh lova sepui ruah tuar ngawt chu ni theia hre
lovin hriam an lek leh ta a. September ni 9, 1890-a Capt Browne leh a hote
Changsil pana an kal lai chu Aizawl a\anga mel hnih vel lekah Muthi lal
Lianhrima hoten lo lambunin Capt Browne bakah sipai 3 leh kuli 11 an thi a ni.
Hemi \um hian Aizawl kulh leh Changsil kulh pawh a ruala beih a ni a, Mizo lal
intiamrualte chu – Tanhril lal Thanruma, Muthi lal Lianhrima, Sentlang lal
Kalkhama, Mualvum lal Liankunga leh Lungmuat lal Thanghulha te an ni.
(ii) Aizawl leh Changsil kulh an hual tlat avangin
anmahni \anpui turin Silchar a\angin sipai 200 rual an rawn thawk chho va,
chungho lo do let tur chuan Tlawng thlang lama lalte chu Hrangkhupa khua
Hmunpuiah an inhmu khawm a. Hetah hian Lungleng lal Khamliana pawh telin ani hi
chuan sipaiho lo kah chu a duh lo va, amah thlawptu mi \henkhatte nen tlawng
kama an lo channa a\anga fing khat velah an \hu hrang ta nghe nghe a ni. Hemi
\uma inkahnaah hian Lt R.R. Swinton chu kah hlum a ni a, Mizo pasal\ha
Khuangcher leh Ngurbawnga te pawh nun chan zingah hian an tel a ni.
(iii) Captain Browne a thih takah chuan a aiawh turin
Lakhipur Deputy Commissioner Mr Robert McCabe chu a rang a ranga tirh chhoh a
ni a. Ani hi Naga-ho lo tukzal tawhtu a nih avangin a hming \ha hle a, Mizo lal
tam tak tu daitu a nih avangin ‘Lalmantu’ tiin an ko nghe nghe. Ani hian Aizawl
leh Changsil kulh beitu lalte chu manin Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te
chu Hazaribagh lung inah a thawn ta a, Kalkhama leh Lianphunga hi lung inah an
inawkhlum ta nghe nghe a. McCabe hian chhak lam lalte bei zui zelin Pawibawia
thlahte leh Vuttaia thlahte hi an do ber chu niin an zinga thil tithei ber chu
Lalburha hi a ni. Lalburha khua Sesawng-ah hian Sapho nen chuan an inkap nasa
hle a, Lalsavunga thlahte zawng zawng an tel tih theih a ni. February ni 29,
1892 a\anga inkap kha thla khat leh a chanve chhung zet inkapin Aizawl a\anga
sipaiho pui tur \hahnem tak an lo thlen avangin Mizo lalte chuan an kap
chhunzawm thei ta lo a ni. Sesawng bakah hian khaw hrang hrang an lak hnuah
inremna an siam thei ta a ni.
b)
South Lushai Hills: Chhim lam zawng chu Lieutenant Governor
of Bengal hnuaiah dah a ni a, Charles Stewart Murray (Mizovin Marliana an tih)
chu Superintendent hmasa ber niin April ni 1, 1891-ah a hna a thawk \an a ni.
British ho kha chhim lamah lut hmasain Lunglei leh Darzo-ah kulh an siam tawh
nghe nghe a ni. Chhim lam lalte pawh hian chuti maia Sapho kutah intukluh chu
an lo tum lo nasa mai a, an theih ang angin an lo do let a ni. Chung lalte chu
Rolura thlah Sailo lal (Saphovin The
Howlongs an tih) leh Rorehlova thlah Fanai lal (Saphovin The Vanlaiphais/The Muallianpuis an tih)
te an ni.
(i) CS Murray hi Superintendent hna a thawh hma hian
Political Officer niin chhim lam lalte hi hmin tumin a zin kual nasa a. February
ni 10, 1891-ah Fanai lal huaisen Zakapa khua Khawhri a tlawh a. Hetah hian
Marliana hi hmeichhe lakah a chet mawi vak loh avangin buaina a chhuak ta a. A
tuka CS Murray leh a hoten Zakapa khua, Khawhri mai bakah an chh>k in
thlengin a halsak a, an hal haw lam chu Zakapa leh a hoten lo lambunin sipai 5
an kaphlum a ni. C.S. Murray ber pawh chu thi lova ruanga chhuakin vahchapah
pheikhawk thlauh phungin a tlanchhe nghe nghe a ni. He thil thleng kal zelah
hian C.S. Murray chu Bengal Civil Police-ah dah let leh niin April ni 16,
1891-ah Capt J. Shakespeare (Tarmita) chuan Superintendent hna chu Marliana kut
a\ang chuan a la ta a ni.
(ii) Chhipphir-a Vansanga a \hut laiin, March ni 15,
1892-ah Capt Shakespeare leh a hote
Aizawl pan tur chu Lalhleia khua Zote leh Laltawna khua Lungrang tlangvalten
Chhipphir khaw daiah an lo kap a, Dokhuma Chawngtleng lalin a rawn pui bawk a.
Shakespeare leh a hote hi tlangah inkulhin an inkap nasa hle a ni. Hetia an
inkah hma hian Shakespeare hian Darmaka Ralte (Pukpui lal ni zui ta) chu
Vansanga hnenah a tir a; mahse, inbiakremna an neih theih tak lohah chuan an
inkap ta a ni. Mizo lalte hian sipaiho chu an dangchar hneh hle mai a,
Shakespeare pawh a mangang ve hle a ni. Bualpui lal Lalluauvan ei turte pein a
lo \anpui a., chute ni lo se intung nung theiin an khawsak a rinawm loh.
Shakespeare leh a hote chan chau tawh tak \anpui turin May ni 3, 1892-ah Chin
Hills Burma a\angin Capt H. Rose leh a hote lo thlengin an rawn chhanchhuak ta
a ni. Lalburha khua Sesawng leh Vansanga khua Chhipphir-a inbeihna hi
Bristish-ho do letnaa inkahna nasa ber a ni hial awm e.
(iii) Mizo lal hrang hrang an tlawm tawh hnu pawhin
Vandula thihsan, a nupui Ropuiliani, Denlung lalnu leh a fapa Mualthuam lal
Lal\huama te chu an tlawm duh lo mai ni lovin lei man chhiah leh kuli pawh an
pe duh hek lo. Sawrkar lam chuan an enthlak reng laiin Ropuilianin a nin em em
\awng lettu Satinkhara chu March 1892-ah pasal\ha Hnawncheuvan a kap hlum ta
nghe nghe a. Ropuiliani leh a sangawi zawnpuiten Lunglei beih an tum nia an
hriat avangin Shakespeare leh a hote chuan han \hawng thutin inkahna pawh awm
mumal hman lovin Ropuiliani khua chu lain Ropuiliani leh Lal\huama chu August
ni 9, 1893-ah an man ta a ni. Ropuiliani hi Chittagong lung inah January ni 3,
1895 khan a thi a, santen vanga thi niin ziah ni mah se, khatih laia Sapho
hmunpui, khaw changkang tawh takah khan santen nasa vak lo vanga a thih mai hi
a rinhlelhawm viauin a lang a, t<ra hrai a nih pawh a rinawm rum rum mai. A
fapa Lal\huama erawh intiamkamna nen April ni 1, 1896-ah chhuah a ni ta a ni.
(iv) Mizo lal dang zawng zawng an tlawm tawh hnuah
pawh khawchhak depa awm Tlaikuang lal Kairuma leh a thurualpuite Fanai lal
Zakapa, Zahleia leh Zaduna te chu tlawm ve lo awm chhun an ni ta. Anniho tukzal
tur ngawt pawh hian sawrkarin Rs 25,000/- lai a seng nghe nghe. December ni 25,
1895-ah Kairuma khua hi an la ta a, a thurualpui lalhote pawh an tlawm zui ta
nghal a ni.
Hetia Mizo lalte an tlawm kim tak hnuah pawh hian
Lushai Hills chu British lal rama chhiar ni lovin ‘Ram dang, Bristish enkawl’ a
ni lek fang a. September ni 6, 1895-ah Governor General-in Council chuan
British khua leh tuia chhiar a nihna a chhuah ve chauh a ni.
North
leh South Lushai Hill kaihkawp: A hlawkna hmuh let tur
awm si lo va ram hneh thar pathum – Chin Hills, North Lushai Hills leh South
Lushai Hill te rorelna hrang \heuha awp zui bawk si chu (Burma, Assam, Bengal)
thil hautak tak a nih avangin kaihkawpin emawa rorel dan tur ngaihtuahin
January ni 25-29, 1892-ah Calcutta khawpuiah ‘First Chin-Lushai Hills
Conference’ chu buatsaih a ni a. Mahse, heng ram pathum rorelna pakhat hnuaia
dah vek chu an rel thlu thei lo va, North leh South Lushai Hills kaihkawpa
Assam sawrkar hnuaia dah chu an remti ta thung a. Hma erawh an la vat lo thung
a ni. April ni 1, 1898 a lo her chhuah meuh chuan he an thu rel hi tihhlawhtlin
a lo ni ta a, North leh South Lushai Hills chu rorelna pakhat hnuaiah dahin
Superintendent hmasa ber chu South Lushai Hills Superintendent ni lai Major
John Shakespeare a ni. Heta chhinchhiah tur chu North Lushai Hills awptu
Bawrhsap nihna kha ‘Political Officer’ a ni a, a thuneihna leh mawhphurhna
erawh hmun danga Political Officer te nen a inang leh chiah si lo. South Lushai
Hills-ah erawh Bawrhsap kha Superintendent tih a ni thung. Assam Chief
Comissioner HJS Cotton khan \ha a tih loh >m avangin North leh South Lushai
Hills kaihkawp a nih khan Bawrhsap atan Superintendent tih a thlang ta a ni.
Kohhran leh zirna lam hawi tawh ang
Missionary
hmasate :
High Gate Baptist Church member ve ve F.W. Savidge
leh J.H. Lorrain (Sap Upa leh Pu Buanga) te hi inkawp tura ruat sa ang main an
intawng fuh a, he kohhrana an awm lai hian missionary ni tura kohna an dawng ve
ve a ni. Arthington Aborigines Mission tirha lo chhuakin December 26, 1893-ah
Mizorama luh phalna an hmu a, Tlawng dung rawn zawh chhovin January ni 11,
1894-ah Sairang an rawn thleng ta a. Capt Loch hnuaia kuli 50 zinga mi chu hman
ve an dil a, phalsak an ni lo. Anmahniin an thawmhnaw aka puan in zawnin
January ni 16, 1894-ah Aizawl an thleng a. Aizawlah hian tui an neih loh
avangin January ni 16 – 29 chhung inbual lovin, thawmhnaw pawh thlak lovin an
khawsa.
Mizoramah kum 4 an khawsak chhung hian hna ropui tak
tak an thawk a, a tlangpui sawi tai la:
a) Mizo
A Aw B an siam
b) Zo\awng
grammar leh dictionary an siam
c) April
ni 1, 1894-ah school hawngin ziak leh chhiar thiam an awm hman
d) August
ni 21, 1895 a\angin Bible an letling \an
e) Mizorama
zirna bakah thu leh hlaa bul \antu an ni
Kum 4 vel chauh an awm hnuin an awm hun a tawp ta a,
December ni 31 1897-ah Aizawl an chhuahsan leh ta a ni.
Lan
hnihna: Baptist
Missionary Society, London tirhin a \um hnihna atan Mizoram chu an rawn lut leh
ta a. Chhim lam a\angin an rawn lut ve ta thung a ni. Khawthlang tuipui rawn
zawhin March ni 8, 1903-ah Tlabung an rawn thleng a, Lunglei pan nghalin March
ni 13-ah an thleng chho ta a ni. Lunglei Circuit House-ah ni 46 zet an awm
chhungin Serkawn-ah maur^p in an sa a, April ni 30, 1903-ah an luah chho ve ta
rawih a. July ni 3, 1903-ah Serkawnah school an din ta a. Hetih lai hian
Lunglei-ah Bengali school a lo awm sa tawh a, chuta thawk Nobin Chandra Barua
chu Serkawn-ah la chhovin Headmaster-ah an hmang ta a ni. Ani bakah hian
Lunglei SDO G.P. Whelly (Mizoten Lalkaia an tih) phalnain school naupang 7 an la
chho bawk.
Zosapten Serkawnah school an din hma hian Aizawl,
Lunglei leh Tlabung-ah school din a lo ni tawh a. April ni 1, 1894-a Aizawla
Sap Upa leh Pu Buanga ten an din a kum 1897-ah Mizoram an chhuahsan leh.
Sawrkar hnathawk fate kalna bik atan 1893-ah Aizawl leh Lungleiah din a ni a,
1894-ah Tlabungah din a ni bawk a. Kum 1897-ah mipa tan chauha zirna school
sawrkar chuan a din ta a, Bengali \awnga zirtir a ni thung. Zosapten Serkawna
school an din atang hian 1904 kumah Lower Primary exam beitu pawh 39 lai an nei
tawh a ni.
Mizoram
school mission kuta dah a ni:
Kum 1904 February thlaah chuan Assam Chief
Commissioner Sir Bamfylde Fuller chuan Mizoram a rawn tlawh a. Sawrkar school
leh Mission school-te chu chik taka a en hnuin Mission school kalphung chu \ha
a ti tak zet a. Lushai Hill Superintendent, Major Shakespeare hnenah chuan
Mizorama zirna chu missionary-te kuta dah a nih theih nan rawtna thlen turin a
hrilh ta nghe nghe a. April ni 1, 1904 a\angin Mizorama zirna pumpui chu
missionary-te kutah dah a ni ta a, hmar bial enkawl turin Rev. Edwin Rowland
chu Honorary Inspector of Schools ah ruat a ni a, Sap Upa chu chhim bial enkawl
tura dah a ni ta bawk a. Anni pahnihin Zoram an chhuahsan hnuah hian Rev D.
Edwards chuan hmar bial enkawlin, Rev H.W. Carter chuan chhim bial a enkawl
thung. Missionary-ten school an enkawl lai hian Mizoram zirna chuan hma a sawn
nasa hle a, school pawh \hahnem tak din belh a ni. Kum 1907-ah Aizawl-ah Middle
School din a ni a, Serkawn-ah erawh 1914-ah din a ni. Kum 1944 thleng chu he
school pahnih hi Middle School awmchhun a ni. Amaherawhchu, Act of 1935 siam a nih takah chuan
school-te chu sawrkar enkawl tura ruahmanna a awm \an ta a. Kum 1952-ah
Mizorama zirna Primary leh Middle School chu sawrkarin a la let leh ta a ni.
Hmeichhe
school din a ni: Kum 1907 tawp lamah Pu Buanga’n a hming
chauhin a din a, chuta zirlaite chu nula uaih tawh leh tleirawlte an ni. Chutia
hmeichhiain lehkha an han zir ve ta chu ngaihhlut tak aruangin nuihzat lam hawi
dawn dawnin an la a, hla-ah hial an phuah el ta a.
Zia^m
fengin sikul kal a mawi nem maw,
Lahkha
zia\ial an chawi e;
Nun
dang leng, lengl>ri, lengl>ri.
Heti a nih takah chuan rei pawh kal lovin an \iavai
leh ta a. Mahse, chute maia tihtawp hlen ngawt chu Pathianin a remti lo a ni
ngei ang, Pi Zirtiri a lo chhuak a kum 1919-ah a lo chhuak a hmeichhe school
chu din thar a lo ni leh ta a. Kum 1922-ah Pi Zolawmi’n a rawn puibawm leh ta
bawk a.
Serkawn-ah
High School din a ni: Serkawna High School din a nih hma
hian kum 1944-ah Private High School chu Aizawl-ah din a ni ta a, zirtirtu
hmasate chu Zosapte an ni. Kum 1947-ah chhim biala High School hmasa ber,
Mizorama a pahnihna chu Private bawkin din a ni leh ta a, Headmaster hmasa ber
chu Rev R.F. Tucker niin Science teacher hmasa ber chu Rev H.W. Carter a ni. A
nihna takah chuan, khatia kum 1952-a sawrkar-in Zosapte kut a\anga zirna school
a lak let takah khan zirna pawh a tla hniam ta raih raih mai a. Mission school,
quality \ha tak ang kha neih leh duhna a lian ta hle mai a, Baptist Kohhran
rorelnaah hial put luh a ni ta a.
Baptist kohhran rorelnain High School din a tihtluk
takah chuan a din dan tur ngaihtuahtu committee a din ta a. Chairman-ah Rev
H.W. Carter niin Secretary-ah Rev C.L. Hminga ruat a ni. Hetih lai hian Rev
R.F. Tucker chu Delhi-ah awmin Pastor ni chungin zirtirtu hna a thawk tel a, Delhi University-ah B.Ed a zir bawk a.
High School dinpui turin kohhran chuan a zu sawm a, lo remti hlauhin kum 1960
July thlaah Serkawn a thleng chho leh ta a. Assembly Executive Committee chuan
High School din dan tura ruahmanna chu October 1960-ah a pawm ta a, school
hming atan ‘Serkawn Christian High
School’ tih a ni. Principal atana ruat Rev R.F. Tucker chuan motto atan a
BD zir chhuahna Manchester Baptist College motto – Summum Pro Altissimo (Latin)
Sap \awnga lehchhuah – The Utmost for the
Highest tih chu a thlang ta a.
February ni 8, 1961-ah Serkawn biak inah school hawnna inkhawm urhsun tak chu
hman a ni ta a ni. School naupang, pawl 7 zirlai 26 nen bul an \an ve ta a ni.
Kum 1964-ah Board of Secondary Education, Assam (SEBA)-in hriatpuina a pe a,
Class 10 zirlaite chuan a vawi khat nan kum 1965-ah board exam (SEBA) an
hmachhawn ve ta a ni. Mizoram sawrkar chuan kum 1986-ah Deficit School nihna
pein a enkawl chhunzawmna pawh kohhran thuneihnaah a dah zui ta bawk a. School
hming chungchangah sawi rik neuh neuh a awm avangin kum 1974-ah Christian High
School, Serkawn tiin thlak a ni ta a.
Higher
Secondary School din a ni: Mizoramah Higher Secondary School din a nih dawn takah chuan Christian High
School, Serkawn pawh Arts leh Science zir theihna Higher Secondary-a hlankai a
lo ni ta a. June ni 1, 1996-ah sawrkarin din phalna pein July ni1, 1996-ah
Christian Higher Secondary School, Serkawn tih hming thar nen zirna kalpui
chhunzawm a. Pu R. Lalsawia chu Higher Secondary Principal hmasa ber a ni. Kum
1997 ah Baptist Higher Secondary School, Serkawn tiin a hming hi thlak leh a ni
bawk. Zirna kawngah BCM chuan huang a zauh zel a, Higher Secondary chauh chu
duh tawk lovin, a hniam lam Nursery – Class 7 pawh Baptist English School (BES)
tiin a din leh ta a. Kum 2006-ah BES leh BHSS chu Principal pakhat leh Vice
Principal pahnih enkawlna hnuaiah a chhun fin (amalgamate) ta a ni.
Lehkhabu
rawnte
1. Brigadier
CG. Varghese VSM (Rtd) and R.L. Thanzawna MCS (Rtd). A History of the Mizos. Vikas Publishing House Pvt Ltd
2. Leut
Col Thomas H. Lewin. A fly on the wheel. London
Constable & Company Ltd
3. Prof
J. Zorema. Kumpinu leh Mizoram. Published
by Research & Publication Committee Govt J. Buana College
4. B.
Lalthangliana. India, Burma leh
Bangladesh-a Mizo Chanchin
5. B.
Lalthangliana. Zoram Encyclopedia
6. J.
Lalduhawma. Mission and School Education
7. Rema
Chhakchhuak, Ed. Lawmna Luipui, A Mizoram
Gospel Quasquicentennial Souvenir. BCM Publication Board
8. Mizorama Missionary Hmasa ber. Published
by Research & Development Department.
Academy of Integrated Christian Studies
9. R.K.
Lalhluna. Mizo History Kamkeuna
10. R.K.
Lalhluna. Rothangpuia. Thangliana &
Darhmel\hai
11. F.
Lianchhinga. Chhun leh Zan
12. V.L.
Siama. Mizo History. Lengchhawn
Offset
13. Mizo Lal Ropuite. Published
by Tribal Research Institute Deptt of Art & Culture, Mizoram.
No comments:
Post a Comment